Farefari buuri kuurɛ malema

Ze'ele Wikipiidiya
(malum tee ze’ele FUNERAL RITES FOR THE FAREFARI)

Pɔsega[demese | demesego zia]

Farefari duma makɛ ti dabeem ka boi yɔɔn gee bɔna bɛ. Kum ni lile la nɛra sia ge basɛ ti inganɛ la kise; Dina n sɔi bunvore woo kã'asa. Gee Sokere la de la, tumam vɔpa tugum dikera puti'irɛ basera tu ba'asegɔ puan bii vom pooren n wan ta ana se'em bee?. Yaabeduma la ma'a n mi lebesego la n de se'em. Wuu sɛba n mi bu se'em la, la de la bala nuu ti Guresi me kɔ'ɔm mina ti kum de sɛla ti Na'ayinɛ naan, gee ti se'em me pugum ka nyɛta di, la kɔ'ɔm dɛna ti kum san ku, yele n ni bɔna bini gee la me dagi sɛla ti vɔpa wan ti'isɛ bɔkɛ sɛla n ta'asɛ. Yele-ana wa ni dagi la tiim bii la yese la viisegɔ la bisega. Amaa sɛla n sugɛ bii lile asaala bɔkerɛ puan. Ŋwana wa zuo, sɛla n ta'aseri nɛra kum n wan pa'alɛ ba wan pi bii laɛ gee de'em e se'em.

Kum n de sɛla[demese | demesego zia]

Wuu vom n pugum ana se'em la, Guresi bisɛ ti kum ni dɛna la yeletoo yele yele wuu la san ku la nɛresɛka n de nɛrezure bɔ'ɔra tiŋa la nɛreba. Dabeem, susageŋɔ la nɔyaalegerɛ n ni kɔ'ɔm pie nɛreba sua la san dɛna la bia n ki. Ba ni yeti yelemaala n ka boi. Dina wa ni basɛ ti kɔma gisera gee ka wuna zu'usi nyuuŋɔ gee ti bunkureba me zi'a bura ti'isera ani n wan tagelɛ?. Gee bimɔgerega kum ka ba'am tara malema bii kuunɔ. La ka tari laarɛ n boi di tɔka. Ba ta'am ni kɔ'ɔm iŋɛ se'em de la ba laɛ gee nyaa baŋɛ yele yire yizukiima la bii sɔbiisi bii daboen duma la.

Di beeren na, la de la sɛla ti nɛreba nan ka bɔkɛ sɛla n sɔi ti Farefari duma dikɛ kuurɛ malema kɔ'ɔm iŋɛ nimmu'urɛ yele paa ba vom puan. Sɛla n sɔi la, kum san ku ti ba ka bɔkɛ di vuurɛ gee me ka malum kuurɛ malema wa, la ni kɔ'ɔm dɛna la dɛŋa bɔ'ɔra ba. Nɛrebana wa sɛɛsi la ni ɛɛra nyaara mɛ ti dina wa ta'am basɛ ti ba ta dɛna sɛsi'a sunsua n sagum. Bala la ba ni bɔta ti ba lebese la ki'in-isegere lagum naɛ la vɔpa bɔna vɔpa tiŋa gee doose la ba kan ta'am lebege la zuo, ba nyaa ni ita wuu saama n eeri ti ba sagum nɛreba la, nyaa zɛgera ti ba iŋɛ sɛla n wan tari daaŋɔ wa'am vɔpa la vom puan na.

Letita, nɛra san ki, see ti ba maalɛ a kuurɛ malema za'a ba'asɛ, gee ti a kɔma nyaa wan ta'am mɛ e ti a dɛna bagerɛ ti ba na'asa gee kãabera e ti a dɛna ma bii sɔ.

Ŋwana wa zuo, kuurɛ de la yele pakerɛ paa Farefari sirasakerɛ puan gee me kelum dɛna yele dinyima ma'a puan ti ba wan ta'am pi nɛra n ki, gee bala la za'a, ba tari sirasakerɛ ti kum pooren, sɛla n boi gee la ka ba'asɛ. Nɛra la ni kiŋɛ ta pa'asɛ la nɛresɛba me n ki puan. Inganɛ la n kiiri gee sia la ni kelum vɔna mɛ. Gee ti kuurɛ malema la nɛra ki ti la dɛna Yinɛ n ku n baseri ti nɛra la sia tara imma'asum.

Farefari buuri woo tari sirasakerɛ ti nɛra san ta kiira, la nari ti a ki suo bii nɛresɛka ti nɛra la miŋa koe nu'usin. La san le dɛna ti nɛra la kuregɛ mɛ, a kɔma nari ti ba zi'a gee ti yaabeduma yi ba dɔgɛra la kiŋɛ ki'intiŋa. La san ni iŋɛ bala, la ka le dɛna sɛla ti kɔma la nara ti ba sɔ bayaam gee ta'am iŋɛ Amaa la de la ba yen gurɛ bii bo ba ko'om sansɛka ti vom ta yɛsera ba puan.

Nɛra san kiira gee ti se'em ka gurɛ e, tu yeti ' yeele/yeelegɔ', sɛla n de kisego buuri la puan. Nɛra san ni ta yeele, see ti ba iŋɛ kalam ka'ɛ ko'om gee malum duusego malema. Dina n wan basɛ ti nɛra la ta'am dɛna yaaba gee gu ti beere sa'am, dulum da dɔla se'em.

Di beeren na, Farefari buuri kuurɛ malema de la sɛla n pa'ali beere yele la naresum amaa daaŋɔ la de la nɛresɛba n ka pa'asɛ buuri la puan bisɛ ti a yen dɛna la malema deeni ti a saŋa me pugum tole mɛ.

Malema bɔ'ɔ[demese | demesego zia]

Nɛra san kɔ'ɔm ki Farefari duma malema puan, ba ni basɛ ti kum la bɔna bɔ'ɔ kanyima ti ba yi'ira 'denya'aŋa' ( yire la malema bɔ'ɔ) puan gee ti ba zɔ kalam ta yi sɔbiisi na. Sɔbiisi de la nɛra nɛresɛba n po pa'asɛ yizuo la puan ti ba lagum naara nuurɛ maala yɛla ba yizuto la puusin. Sɔbia la, la se'em n ki la yire la duma(la ta'am dɛna a kɔma bii yaasi) wan sɔ kum la gee sie ka zuo pa'ala ti a ka nari ti a tari dɛgerɔ kule, ti sɔbia la me wan to'e Kamɛŋebɔ nɔm kum la inŋa ti ka iŋɛ nuga.

Denya'aŋa la bɔ'ɔ ti yire woo nara ti di tara. Bɔkuŋɔ n de yire woo yia bɔ'ɔ gee ba ka ba'am ga ku puan. Amaa bɔtɔ san ta pɔ'ɛ yire puan, ba ta'am ni yɛrum ga ku puan amaa malema san ta bɔna, see ti ba vaɛ lɔgerɔ za'a yese. Bɔkuŋɔ n de nimmu'urɛ bɔ'ɔ yire la puan ti ba me ni mɛ ku ze'ele la yire la bii deo la tiŋasuka gee me ni mɛ ti ku ana kilega.

Vom la Kum n diŋɛ bɔna wa, Farefari buuri puan, bɔkuna ze'ele bo la vom pɔsega la bu ba'asego tingɔŋɔ wa zuo. Farefari buuri yire puan, ba san kɔ'ɔm dɔgɛ bia ti ba sɔ ka gee sɔ ma la me, ba ni dikɛ ba kɛ la bɔkuna puan gura ba n ta sɛgɛ bia la yu'urɛ ba'asɛ, ti ma la nyaa wan ta'am kɛ kamiŋa bɔ'ɔ la ka biã. La de la bɔkuna puan ti bia la tɔ'ɔra a yia biseka. Bala nuu me, ti la wan kelum dɛna la bɔkuŋɔ nuu puan ti a wan ta ga'arɛ gee ti ba baŋe tari e yese ta laɛ, a san zo'e iŋɛ bunkutɛ , kuregɛ. Farefari duma sirasakerɛ puan, bɔkuŋɔ n de yia la ba'asegɔ zi'an tiŋa wa zuo. Nɛra ka ki'iri denya'aŋa la puan sansɛka ti ba maalɛ kum biŋɛ. La de sɛla n ka bo'ori gilema. Bala zuo, nɛra san yeti a kɛ bini, see ti a yɛɛsɛ a lɔgerɔ za'a ta ta la ligeri san bɔna a fuo nifo puan see ti a yese si za'a gee baŋɛ kɛ. La san ta iŋɛ ti nɛra tue kɛ bini la lɔgerɔ bii ligeri, ba ni toe si bo la bayaasi ti ba tara bii ba malum duusego malema gee ta'am dikɛ si tum.

Bɔgerɔ Yɛsega/ eere (Consulting the gods)[demese | demesego zia]

Wuu asibetin ti dɔgeta duma ni lerege kum ti ba viisɛ bisɛ la ba baŋɛ sɛla n ta'asɛ ti nɛra la ki la, bala nuu ti yire la duma ni tum yizuo la bunkureba bii se'em n ki bibudibekiima ti ba kiŋɛ baga ta bugɛ baŋɛ sɛla n ta'asɛ ti nɛra la ki. La wan iŋɛ se'em ti yele la da yese yiŋa zuo, ba tum la yire la pan nɛra. Gurenɛ puan tu yi'iri yeledina wa la Bɔgerɔ Yɛsega/ eere. Sɛla n ta'asɛ nɛra la kum la ta'am dɛna sɛla n nari ti di yee yire la ma'a puan bala n sɔi ti ba ni tum yire la puan nɛra la .

Yiŋa nɛra ta'am dikɛ yaabeduma n yele sɛla la yese ta muulɛ zuo, ba ni ka sakera ti yiŋa nɛra doose kiŋɛ sankana wa. Yɛla zo'e zo'e n ni ta'asɛ ti ba ɛ bɔgerɔ gee nyaa ta'am laɛ kum. Farefari buuri sirasakerɛ puan, la ni dɛna yɔ'ɔ bo se'em n ki la ti a pa'alɛ e boti ba laɛ e se'em. Yelemɛŋerɛ la de la, sansɛka ni bɔna ti se'em n ki la ni bɔta ti ba tu yɔpɔɔlego laɛ e ( Farefari puan tu yi'iri bala la Boko/yɔpɔɔlego) gee dagi yizuo yɔɔ la.

Boko/ Yɔpɔɔlego (Fresh Grave)[demese | demesego zia]

Boko/ Yɔpɔɔlego Farefari puan de la wɔ'ɔrekatɛ ti ba tara bɔ'ɔra nɛresɛka n de yizuo seko ki'ileŋa daana. Dina kɔ'ɔm dagena la budaasi ma'a gee pɔgesi me po pa'asɛ me. Amaa ba san ta bo pɔka n ki yɔpaalega, la ni dɛna la wɔ'ɔrɛ ti ba le ta vaɛ e ta pa'asɛ a sira yɔɔ puan la dɛna ti ba ka laɛ ka sira yɔpaalega puan. Bii daanse'ere iŋa ma'a n yi de ka sɔ bia n yee ka sɔ yire la puan tee ta ki.

La kɔ'ɔm dɛna se'em de la, Farefari buuri yizuo woo tari la dabozuo ti ba laara nɛresɛba n ki Yinizuo kum. Amaa yɔpaalega wa dagi nɛra woo dinɛ san dagena la nɛresɛka n wan ta'am dɛna yaaba. Nɛrekana wa, Farefari buuri sirasakerɛ puan nari ti a dɛna se'em n kuregɛ dɛna yizuo kiima bii bunkɛka a buuri la puan, sɔna yizuo la, la baga za'a bisera gee ka'asa ko'om bɔ'ɔra ba la nɛra woo n boi yire la puan gee me ki la Yinizuo kum. Sɛba n kiŋɛ bɔgerɔ la buka la san ta wum yaabeduma n yele sɛla gee pa'alɛ sɛla la sɛla n nari ti ba iŋɛ la San paana, saŋa paɛ ya ti ba ka'asɛ ko'om ti la dɛna ti ba ku duŋa kaabɛ, gee ta'am laɛ kum la, ba wan iŋɛ la bala nuu. Gee la nari ti fu baŋɛ ti yele-ana boi la tɔka tɔka yɛsera la nɛra la n ze'ele yizuseko la yɛla asi'a, la ta'am ta paɛ dabesa ayi bii atã hali la dabesa anuu bii ayoobi gee ti ba nyaa laɛ kum la. La me ta'am ni iŋɛ mɛ ti se'em n ki pa'alɛ eŋa n boti a ga'arɛ denya'aŋa la puan paɛ dabesa se'em gee ti ba laɛ e.

Kum la maalegɔ(Shrouding For Burial)[demese | demesego zia]

Ba San malum malema la ba'asɛ, laarɛ saŋa nyaa paaya. buuri la dayɔkiima bii nɛrese'em n de buuri nɛra wan ta'am pa'asɛ bayakiinduma la puan ti kɛ denya'aŋa la puan ta maalɛ kum la gee nyaa tari yese zinzakan na. Zinzakan la ti bayaasi la me wan pa'alɛ taaba paŋa la tiim ti ba baŋɛ ba se'em n pɔbɛ kum la iŋɛ suŋɔ puan. Sɛla n boi dinyima kalam la de, Farefari buuri malema puan, Farefari duma ka laarɛ kum daka puan. Ba tari suŋɔ kanyima n boi ka tɔka (Farefari puan ba yi'ira ka ti summɛnkɔ) ti ba dikɛ miisi wugɛ. Ba ni dɛgesɛ la mi'isi wɔgɛ miisi la lagum taaba ŋwana suŋa suŋa gee dikɛ mu'ureŋɔ mu'ɛ miisi la sesi'a wugɛ kinkɛleŋa bɔba ti la ana suŋa suŋa. Sunkuna wa wɔgɛ mɛ gee yalegɛ ti ka bɔgelekɔ ka tɔna. Yɛsera la nɛra n de tinsɛka la duma n dɛɛri se'em, dɛdeɛreba la ni zala la zɛberɛ lɔgerɔ buuri buuri magese wuu: kana pɛɛma, sɔ'ɔsi la lɔgerɔ zo'e zo'e

Dɛdɛɛreba wa ni ita ŋwana pa'ala ti sunsua n yie ti ba ɛɛra se'em daana n ku na nɛra la. Sɛla n ta'asɛ ti dia bɔna ti Dɛdɛɛreba ni dɛɛra n bala. Ba ni tara zɛberɛ lɔgerɔ wa ɛɛra la se'em n ku la ti ba me ku aduma lerege sanɛ gee sa'ɛ kum ti a kiŋɛ fɔu da lebe yire la puan na ku se'em.

Nɛresɛka n ki la nyaa wan ɛ ka'ɛ la a yire la bisɛ ki'ileŋa daana ti ba bɔ e gilema gee ti a ta'am kiŋɛ ki'intiŋa. Bala dayɔkiima wa gurɛ malema sɔ wa n de summɛnkɔ la, doose yaŋa yese yiŋa. Gee ti ba baŋe tari kum yese yiŋa, sɔbia wan zo'ire lalega (daangoonse'ere n toŋe la yire la nayaŋa) nyaa yi se'em n ki la yu'urɛ kpe'eni kpe'ene voole sugenuurɛ buta gee ti a sakɛ. Dayɔkiima wa San yi ŋwana ba'asɛ ti se'em ka ze'ele nɛrekuuŋɔ la puan sakɛ, la pa'alɛ ti aai, nɛra sirum ki mɛ

Dina pa'alɛ ti nɛra vom Das ani suŋa gee tekere beene n bala

Ba nyaa wan zɛ kum la Kaɛ yire la sugenuurɛ buta (a san dɛna budaa , a me dɛna pɔka, ba zɛ Kaɛ sugenuurɛ bunaasi) gee baŋɛ tari kiŋɛ Dabozuo/Yaaba Daboen ta lae.

==BAYAASI==

Sɛla n gee kalam de la kpe'eŋo la paŋa. Gilema wa dɛna se'em n kpe'em gee bi gana dinɛ. Sankana wa dagi nɛrewoo n ta'am kalum bii gurɛ suŋɔ la (malema suŋɔ) San dagena la nɛresɛba n yelege bamɛsi bi'isɛ bamɛsi bɔna na tɔka. Kum ka dabeem bii nimbaalega nɛrebana zi'isin. Ba ka tari nɛŋa bɔ'ɔra taaba. Ba de la sɛba ti ba bi'ise ba suŋa suŋa. Ba de la bayaasi. Bama n sɔi kum bisera. Ba san ni bɔna ba tuuma la puan, la ni dagena saanɛ ti fu nyɛ ba ti ba ŋmɛ'ɛra taaba gilema zi'an la nuuren. Gee yelepakerɛ la de la, ba bisɛ ti ŋmɛ'a la de sɛla n pugum ita ti nɛrewoo mina ayele ti la san pugum ana la se'em me, bayasɛka ka tari ti a kiŋɛ yele nana bii pulesi ti ba ŋmɛ eŋa mɛ. Ba san pugum ŋmɛ ti la ana se'em me, nɛrewoo mi ti la de la daarewoo itegɔ ti bayaasi ita taaba. Zɛberɛ la woo me zɛbera la laarɛ la saŋa ti se'em me pugum kan gu ba gee ti zɛberɛ ŋmaɛ bii ba'asɛ bilam bilam sansɛka ti ba ni kɔ'ɔm dikɛ kum la iŋɛ yɔɔ la puan. Pɔgesi n nyaa vɔa nyaa wan ŋma kaasesega kɛlena kinkɛleŋa dɔla bayaasi la poore yɛ'ɛsa Dabozuen la pa'ala ti vom tari sɔa. Bayaasi la me wan dikɛ suŋɔ la pagelɛ ba gɔbesi bɔgerɔ zuto kina dɔla taaba gee duula bala fifisi la suŋɔ la

Malema n de se'em de la bayaa san zɛ kum, a ka tɔgeri bɔ'ɔra se'em hali, a pugum taregɛ gee bɔta ti nɛra soe e. E wan iŋɛ se'eɣ de la a dikɛ nu'o yibesɛ bii a dikɛ nini kpamesɛ pa'alɛ ti a taregɛ mɛ bɔta ti nɛra soe e. Letita bayaasi san zɛ kum kina kina ta ze'ele bunyina, la pa'alɛ ti a taregɛ mɛ bɔta ti nɛra soe e bii yelese'ere n boi bini ti la nara ti teesum.

Temple Of Honour(Dabozuo/Yaaba Daboen)[demese | demesego zia]

'Yɔɔ' wuu Gurenɛ puan n de se'em la de la kum ga'aregɔ zi'an. Dabozuo/Yaaba Daboen wa me de la zi'an ti ba maalɛ bo yizuseko ti ba laara ba nɛreba bini. Kalam n de yisunɛ bo ki'induma. Ka de la na'asegɔ kasi bimbine. Nɛra san galum zi'an wa ti ba ka malum di malema, yelese'ere n wan a duma la kan tara makerɛ. Gee la me dagi nɛrawoo n ni ki nara ti ba laɛ Dabozuo/Yaaba Daboen wa. Yɔɔ la ka ani wuu nasaa yɔɔ n ani se'em la. Ba ni dikɛ la wankilega vugele tiŋa la nyaa make wanɛ la nuurɛ beene tu yɔɔ la nuurɛ gee nyaa sige bini tu ka puan yalegɛ ti di ana mɔkɔ mɔkɔ puan la sa. Wuu ba boi yɔɔ la nuuren dikera puti'irɛ ti ba baŋɛ se'em n wan dikɛ kum la sige yɔɔ la puan ta biŋe ti ba laɛ la, ba anyima (nɛrekana ta'a dagena bayaa amaa la nari ti a san ba'asɛ, a kiŋɛ ti ba sɔ e bayaam) ta'am ɔbegɛ kum la malema suŋɔ la zuo vabelɛ amiŋa ti bana la woo nyaa wa'am na suŋɛ e ti ba nyaa dikɛ malema suŋɔ la yaregɛ kaɛ bɔkɔ la, bayasi'a gee la mum amaa sankana wa nɔkpe'ene ŋmɛ'a ka le bɔna bini.

Yele-ana wa za'a san ba'asɛ, ba nyaa wan dikɛ nɛresaale beele wa bo bayakiima n n sige yɔɔ la puan ti a to'e laɛ. A san dɛna la budaa na ni ŋmɛrege e tɔ la zuo bɔba a me san dɛna la pɔka, ba ni ŋmɛrege e tɔ gɔbega bɔba. La ka pa'alɛ ti nɛresɛka n pi'iri kum nari ti a kɔ'ɔɣ dɛna bayaa amaa ba san kɔ'ɔm ta ba'asɛ laarɛ la,sɛɛ ti ba yele yire la bunkureba ti ba malum bayaanɛ malema ti a me po dɛna bayaa.

Ba san ba'asɛ, ba nyaa ni lebe kule la kuyiren la. Se'em n ki ti ba tari ta laɛ la me ki'invom pɔsega m bala.

Bayaasi wa nyaa wan yuulum nubɛɛla lɛbera kula na gee yuuna kuurɛ yuuma

Nunya wan buura sigera pɔkesi la kɔma nɛŋa ti beere puti'irɛ lebege zaaseŋɔ Nɛrawoo ni kɔ'ɔm ŋma kaasega kuuna sansɛka ti ba ta nyɛ to bayaasi la kɛ yire la puan na la. Dina wa pa'alɛ ti ba nɛra n ki la nyɛ ga'aregɔ suŋa zi'an ti a vo'ose bala a ka bɔna la vɔpa. Yaabeduma la n de nimmu'urɛ yele paa Gurenɛ kuurɛ malema woo puan ti ba n pa'alɛ ti sɛla la sɛla iŋɛ la, see ti ba kɔ'ɔm iŋɛ bala nuu.

Beni n gee[demese | demesego zia]

Yɛsera la nɛra n de n nɛresɛka taaba bii n de nɛrezure se'em tiŋa la puan la sansɛka ti a ki la, ba ta'am kɔ'ɔm pa'alɛ gee maasum kuurɛ itegɔ ba san laɛ ba'asɛ. Amaa nɛra san dɛna la bunkɛka gee ti ba me bo e yɔpaalega wuu tu pugum garesɛ pa'alɛ se'em zuon sa la, see ti saa ni gee ti ba nyaa ta'am maalɛ kuurɛ la.

Yɛsera la nɛra n de tinsɛka la duma n dɛɛri se'em, dɛdeɛreba la ni zala la zɛberɛ lɔgerɔ buuri buuri magese wuu: kana pɛɛma, sɔ'ɔsi, liisi, zɔa la lɔgerɔ zo'e zo'e a n de tinsɛka la duma n dɛɛri se'em, dɛdeɛreba la ni zala la zɛberɛ lɔgerɔ buuri buuri magese wuu: kana pɛɛma, sɔ'ɔsi la lɔgerɔ zo'e zo'e


Viisɔgɔ Lɔgɛrɔ[demese | demesego zia]