Gurenɛ tɔgum naaŋɔ la bu naresum yɛla

Ze'ele Wikipiidiya

Tɔgum woo tari bu naresum mɛ (Grammar). Bu naresum la de la sɛba n tɔgera gulesera bu la n mare ti ba dɔla folesi'a tɔgera gee gulesera bu ti la ana nyɛlum gee tara bɔkerɛ bɔ'ɔra kɛleseba la kãaleba la. Tu wan bisɛ tu wan dɔla folesi'a tana gulesera gee tɔgera Gurenɛ tɔgum la, la n nari se'em gee nyaa ta'am dikɛ bu zamesɛ tu kɔma. Tu wan pɔse bisɛ la yeledaasi la n de tɔgum la naresum yɛla la vɔa magese wuu hsolemiine puan ti La ane e m.

Gurenɛ

Vo'osum( syllable)

Yelebire (word)

Yelebinaarɛ ti vuurɛ la niɛ bii ka niɛ (phrase)

Yu'urɛ yelebinaarɛ ( Noun phrase)

Itegɔ yelebinaarɛ ( verb phrase)

Yupa'alega yelebinaarɛ ( Adjectival phrase)

Yelesum bɔka n tari itegɔ yelebire (Clause)

Yelesum bɔka n ta'am zɛa a ma'a ti vuurɛ la niɛ ( independent clause)

Yelesum bɔka n ze ka ma'a ti vuurɛ la ka bɔna bii ka niɛ. ( Dependent clause)

Yelesum ( sentence)

Yelesundaa ( simple sentence)

Yelesum buyi n ta ( combined sentence)

Yelesum n ta ka zuna taaba ( complex sentence)

Yu'urɛ yelebinaarɛ ( Noun)

Itegɔ yelebire ( Verb)

Yu'urɛ yelebipa'alega ( Adjective)

Itegɔ yelebipa'alega( Adverb)

Yusɔɔsegɔ ( pronoun)

Yusɔɔseŋa pa'alega ( Demonstrative pronoun)

Ita (subeject)

Zugeselɛ ti itegɔ la a ita la paara

Yelesum

Bu de la yelebɛa n taɛ taaba gulesɛ gãb bii bɔna tɔgum puan. Ba kelum dɛna la yelebire bii yelebɛa n lagum taaba pa'ala puteyinɛ bii puti'ira n zo'e. Mw

Atipɔka nɛɛni la zom.

Atipɔka nɛɛni la zom gee dugera ziirɔ.

Yelesundaa yelesum bii puteyinɛ:

Yelesum n pa'alɛ puti'irɛ diyila. Mw pɔka la kooseri la ma'ana, Bia la diti la musagebɔ.

Sɛla ti tu wan ta'am dikɛ baŋɛ yelesundaa bii puteyinɛ yelesum n ŋwana.

Bu ni tara la puti'irɛ diyima bii itegɔ yelebiyinɛ

Bu tari la bɔka kayila ti ka zɛa tara vuurɛ.

Yelesum la ni tara la dãalum pa'ala, sokerɛ, Nyabegerɛ la Aguze'ele.

Yelesum la ta'am tara bii ka tara itegɔ yelebire. Amaa wuu solemiine puan n ani se'em la yelesundaa yelesum la ni tara la ita, itegɔ la zugesɛla ti itegɔ la ita paara. Mw, Aba ku la bunsɛla. Kalam tu nyɛ yelesum la n puse'em buta.Amua n de ita, oberi n de itegɔ gee ti nɛnɔ la me dɛna zugesɛla ti itegɔ la ita paara bii namesa. Yelesundaasi sisesi tari la zuge ita, itegɔ la namesa wuu tu nyɛ yelesum 1la 2 la n boi saazuon la. Yelesundaasi sisesi tare la zuge ita yelebire(transitive verb). Mw, Aduŋɔ ku la baa, Yimbil da la loore. Tu san bisɛ yelesum duma wa tu wan nyɛ ti iteba de la Aduŋɔ, Yimbil la Alale itegɔ duma la de ku, da la di gee ti zugesɛla ti itegɔ la paara la bii nameseba la dɛna baa, loore. Yelesundaasi sisesi me ka doli la zuge ita yelebire la. Tu yi'iri si solemiine puan la (trasitive verb). Mw yele la lu ya,kɔmala di ya, Bia la gise mɛ

Yelesumta'anɛ (combine sentence)

Bu de la yelesum n gaŋɛ puteyinɛ. Buna ni tara la yelesum bɔgeri n de siyi ta taaba dɛna yelesunyimɔ. Bɔgesi (clause) la ni ta'am zɛa si ma'a tara vɔa. Bisɛ yelesum duma wa.

Akugere koose la naafɔ.

Akugere de la pesego.

Akugere tari la pesego ta pu'usɛ a dɛɛma

Tu ta'am dikɛ yelesum duma wa lagum bii ta taaba ti bu lebege yelesumɔ. Mw,

Akugere koose la naafɔ gee da pesego ti a ta pu'usɛ a dɛɛma.

Sapɔka kiŋɛ la da'a

Amua pagɛ la a yire.

Amua pagɛ la a yire gee kiŋɛ kumaasi ti a ta bɔ legiri.

Tu san bisɛ yelesum duma wa suŋa tu wan nyɛ ti yelebɛa asi'a n basɛ ti yelesum duma la ta'am lagum ta'aba. Gurenɛ tɔgum la puan tu yi'ira la naaresi bii ta'aresi. Wuu tu pugum nyɛ se'em la a de la, gee, bii, la la ti. Tu tare a naare bii ta'ara la yelesum duma.

Yelesum n ta ka zuna (complete sentence).

La ni ta'am ta bɔna ti yelesum duma la n lagumtaba lebegɛ yelesunyimɔ la paŋa ka zuna taaba. MW ba san zɛa ba ma'a, ŋwana ni basɛ ti yelesum bɔka kayima ni tara la paŋa bii vuurɛ gana kayima. Solemiine puan ŋwana de la 'coordination la subordination'.

Yelesum bɔgesɛka n ni ta'am zɛa ka ma'a ti vɔɔrɛ la niɛ la ti tu yi'ira la solemiine puan yeti 'independent bii coordinate kulɔɔsim la. Ba la tu wan ŋwaɛ la gi'a leni yeti, 'independente kulɔɔse de la yelesum bɔka n ze ka ma'a ti ka vuurɛ la niɛ. Basɛ ya ti tu bisɛ yelesum duma wa n gã tilen wa suŋa suŋa gee sɔsɛ a yele.

Fu san ta paɛ suŋa, gulesɛ gɔŋɔ bo mam.

Tu n zameseri ni la, saa n niiri.

Akolepɔka wan wa ti ba puurɛ pee, ba san ŋwɛ lusi la suŋa suŋa.

Amua da la loorɛ boi a bia.

Yelesum bɔgesesi

N yee la de la sesi ti tu ni yeti si ka tã zɛa si ma'a. Bɔgesina ti yi'ira la solemiine ti 'dependent kulɔɔsi. Bisɛ si n ŋwana n gã tilen wa.

Fu san ta pɛa

Tu n zameseri ni la.

Ba san ŋwɛ lusi la.

Bo a bia

Tu san bisɛ yelesum duma wa la kɔ'ɔm niɛ mɛ ti ba kan ta'am ze'ele ba ma'a ti vuurɛ la niɛ ti sokerɛ kan le bɔna. Mw, nɛra san kɔ'ɔm ya'ɛ nuurɛ yeti, fu san paɛ suŋa, gee ka pa'asɛ gulesɛ gɔŋɔ bo mam, bɔkerɛ kan bɔna a duma sɔsega la puan. Sɛba n kaalɛ bii n keleseri la wan soke bisɛ beni n wan iŋɛ? La de la bala mea nɔɔ la yelesum bɔgeseri n yee la. Nɛreba wan bɔta ti ba baŋɛ sɛla iŋa ti pugela la ka nyɛ sira ele. Ŋwana pa'alɛ ti tɔgum bii gulesegɔ la ka naɛ bii ba'asɛ. Bala iŋa ti tu ni sakɛ yeti yelea kan ta'am ze'ele bu ma'a, beni zuo puti'irɛ la ka niɛ sɔsega la ka ba'asɛ ti bumbu'um (ambiguity) bɔna bini. Bala la, wuu solemiine puan n ani se'em la tu yi'ira bu la yelexsum bɔka n ka tã zɛa kam ma'a.

Yu'urɛ Yelebɛa n pu bii n Boi Tɔka Se'em

Yu'urɛ de la dãalum ti tu dikɛ bo sɛla gana dɔla bilam baŋera la.

Yelebɛa asi'a boi mɛ pa'ala sɛla n de nɛra, tiŋa bii zi'a yu'urɛ. A kelum dɛna la yumɛŋea bi yu'urɛ.(proper nouns.

Mw Aduko, Bɔlegataŋa, Ankara.

Yu'urɛ ka si'a boi mɛ gee ka dɛna nɛra, bii zi'an gee pa'malɛ sɛla ti tu nyɛta la nini gee wan ta'am gurɛ. A de la yuzãsi bideebiagi yuzura. Mw deeb