Dua (Booŋo)

Ze'ele Wikipiidiya

Dua de la tiŋa n boi Bɔlega so'olum, Gaana tiŋa wa puan. La de la 815 km bii 506 miles fu san ze'ele Ankara tiŋa yɛ'ɛsera bini.

Nɛreba zo'e zo'e mi Dua duma ti ba de la bagekãreba tiŋa duma gee tibera bã'asi buuri buuri n ka tari pa'ala ti la basera ŋwana kalam. Bã'asi buuri buuri magesɛ wuu tiisi, budaanɛ kum, ala'ita zɔlɔ, tiŋa niah, kua yu'usegɔ, binsaa, niiŋa, zunzure la bã'asi asi'a.

Dua tiŋa wa n pi'ilum se'em n ŋwana[demese | demesego zia]

Daami sa ti zɛberɛ yooro yooro la a nyɔkɛ koose la yuum kɔ'ɔm mu'ura nini la, ti pɔgeyiŋa kɔma batã yuum kɔ'ɔm ta puse zɛkɔ bɔba sa yuum zɔta ti ba fã bamɛsi basɛ. Ba yuum zoi ta paɛ la tiŋa kayima n boi 'Upper East region', Bɔlega so'olum nu'o kayima ti la yuum kɔ'ɔm nɛɛra ŋwana vɔrevɔri. Ti bia kayima yuum yeti " oo, tiŋa n kɔ'ɔm nɛɛra ŋwana vɔrevɔri? La pa'alɛ ti diisi wan maala bini mɛ paa " Eŋa wan teke zi'ire la kalam gee kɔɔra a dia. Ti bikaŋa yuum teke la bilam bɔna. Ka me yuum tari pɔga mɛ, ti ba yuum dɔgera ba kɔma. La nyaa yuum doose la bilam ti saama me yuum kina pa'asera tiŋa la puan ti ka yuum yalegera. Ti ba nyaa yuum yi'ira tiŋa la la vɔrevɔri tiŋa gee ti na'asegɔ nyaa pa'asɛ bini ti tu nyaa yi'ira ti"Navɔreŋɔ" la.

Gee, kɔma bayi la me yuum kɔ'ɔm kelum zɔta tɔla la niŋa bɔba sa.

Ba yuum pugum ka kiŋɛ zaɛ gee le paɛ tiŋa kayima ti ba le yeti kai, bisɛ kalam n ani se'em?

Kalam wan dɛna la na'am tiŋa paa. Ti ba nyaa yuum teke la bilam me bɔna.

Suurɔ wa bayi wa yuum teke la bilam, nyaa yuum kɛ pesega la gee maalɛ ba bɔŋa zi'an bɔna gee kɔɔra ba diisi yele yele wuu kua saŋa ni san ta paɛ. Bisɛka n yuum de tiŋasuka bia la yuum tari pɔga la kɔma mɛ, ba nyaa yuum dɔgeri la ba kɔma pa'asera gee ti saama me kelum kina pa'asera ti tiŋa la yuum nyaa yalegera pa'asera.

Gee, yibega la, kaŋa yuum ani mɛ bii bunyaleŋa la, kaŋa yuum ka tari pɔga. A me yuum pugum ka tɔgera pɔgedire yele. A me yuum ka po yɛsera kɔɔra bii ka suɔ la san yɛsera kua, kua saŋa san ni paɛ.Gee, A tuunɛ yuum de la ka ni kɔ'ɔm ɛɛra mɛ kuura A goo dusi uula gee zɔna A tiisi. Hali la tia san pugum wɔgɛ la se'em me ti nɛreba kan ta'am zom ka, eŋa ma'a n de nɛremina n wan zom tia la. A nɛn-uuletɔ wa n ni kɔ'ɔm dɛna dia ti A dita.

A nyalema tuuma wa yuum basɛ ti A suɔ la ka pɔga la yuum kɔ'ɔm yaagɛ e mɛ pugum ka bɔta ti ba nyɛta e la ba nini.

Eŋa la A suɔ la n yuum ka nyɛti taaba la nifo la, A yuum kɔ'ɔm isege la daarɛ diyima ɛɛra A goo dusi la niisi wɛ'ɛsera Booŋo so'olum bɔba, yuum ta paɛ Booŋo, zɔɛ bilam basɛ gee tɔla. A yuum ta le paɛ la goo kayima puan ti sia tiisi n kɔ'ɔm zo'e zɛa bɔbeyinɛ gee ti kugebuulegɔ me kɔ'ɔm gã tiŋa la bala fa'a. Ti ka yuum nyaa teke la bilam bɔna gee yuum nyaa ɛɛra A nɛnɔ/ goo dusi la A niisi la kuura uula tiisi la tiŋa. La ni san dɛna wuntɛɛŋa, bugum la ni ka niira zi'isi, gee la san ni dɛna la yu'uŋɔ, fu san pugum zaɛ la se'em me, bugum la ni ita la pigi pigi, ti fum n boi zi'an woo, fu ni nyɛta bugum la n iti zɛsɛka mɛ.

Goo la ti ka yuum bɔna bini la, Booŋo naba me n yuum sɔi bilam bɔba za'a bisera. Ti daarɛ diyima yu'uŋɔ ti Boonnaba la nyaa zɛa gee nyɛta bugum la n iti goo la puan sa pigi pigi. Ti a nyaa soke amiŋa yeti "bugum buna wa tugum ni ze'ele la bɛsa wa bɔna goo wa tiŋasuka dabese'ana yu'uŋɔ ni kɔ'ɔm ita pigi pigi wa"?

Ti beere nyaa yilegɛ, ti a nyaa tum kɔma n mi simiŋa yeti ba kiŋɛ goo la puan la ba ta bisɛ bugum la n tugum dita sɛla sa la.

Kɔma la n yuum kiŋɛ ta paɛ goo la puan la, ba yuum ɛɛri mɛ ta paɛ sɛɛsi la asi'a tiŋa ti nɛnɔ zo'e zo'e n kɔ'ɔm uulɛ dɔga bãsi zuto gee ba ka nyɛ nɛra. Ti ba nyaa zɛa kɛli. La pugum ka dalegum ti A n bala n ze'ele sia la kayima zuo ɛkɛ bisege tiŋa wa dɔbelɛ kɔma la niŋan tukam. Tu kɔma la soke e yeti eŋa de la ani gee wa bɔna goo wa puan? Ti a lebese ba yeti" eŋa ze'ele la na'am tiŋa na. Gee eŋa la a yire duma nuurɛ n ka makɛ taaba n sɔi ti eŋa basɛ bini gee nyaa ɛɛra kuura a nɛnɔ nyaa wa nyɛ kalam ti la ana suŋa bo eŋa ti eŋa yɛrum teke bɔna.

Ti kɔma la yeti awoo, bama wum ya, gee Naba n tum bama ti ba wa bisɛ sɛla n sɔi ti bugum la ni kɔ'ɔm dita goo la puan yu'uŋɔ yu'uŋɔ la. Gee, ba n nyɛ di vuurɛ la bama wan kule. Ti ka nyaa loose nɛnɔ la ti ba to'e la ba ta bo Naba la.

Eŋa n le yeti A zom tia la, A kɔ'ɔm dɔbelɛ la tiŋa tukam, kɔma la n ta bisera la ti A yagi la tia la zuo. Bilam la puan ti kɔma la nyaa yeti "eŋa kɔ'ɔm dɛna la tidunaba". Ti ba nyaa yuum kɔ'ɔm yi'ira ka la 'Tidunaba"

A nyaa yuum kiŋɛ ti a ta sakɛ la Naba la nuurɛ la, ti naba la yuum nyaa yele e yeti eŋa n ni nyɛ ti bugum la diti goo la puan gee ti a ka mina di vuurɛ la n sɔi ti eŋa tum kɔma la ti ba kiŋɛ la ba ta baŋɛ sɛla n sɔi. Gee kɔma la n paɛ a zi'an na ti a iŋɛ se'em la. Ena Naba pu'usɛ zo'e. La a ta'am  lebe ta zi'a  gee kuura a nɛnɔ la.

Gee nyaa soke e pɔga yele, ti a yeti eŋa ka tari pɔga. Ti Naba la nyaa yuum dikɛ a poyuah bo e. Pugela la yu'urɛ yuum de la........ Gee, Tidunaba la n nyaa yuum tari ka paɛ ka yire la, n nyaa yuum sigɛ ka ti "eŋa sum bunɔ". Ti la pa'alɛ ti eŋa itesuŋɔ zuo ti ba bo eŋa pɔga.

La yuum ta paɛ la beene ti eŋa la Asumbunɔ la ka makɛ nyɛta bia. Gee ti a kelum ita a sum la bɔ'ɔra Naba la, ti Asumbunɔ la yuum nyaa yɛrum lebe yire ta tari a yibega wa pa'asɛ asira Tidunaba la. Bilam puan ti  a yibega la la Tidunaba la nyaa yuum ta dɔgɛ kɔma batã, budibeto zaŋa. Ti ba yuum siŋɛ kiima la yu'urɛ ti " Ayikatɛ" ti bi tiŋasuka la me yu'urɛ dɛna "Ana'amyire" gee ti nu'usin bia la me yu'urɛ yuum dɛna "Ataredaana"

Gee, Asumbunɔ yibega la n yuum ta dɔgɛ kɔma wa la, kɔma la yuum ni kɔ'ɔm bɔna la Asumbunɔ zi'an. Ti fu san pugum dɛna la saana gee kiŋɛ yire la puan, fu kan sakɛ sira ti dagi Asumbunɔ n dɔgɛ kɔma la.

Kɔma la yuum nyaa ta zo'e la ti kiima la yu'urɛ n de Ayikatɛ la yuum yese kiŋɛ ŋwana fii ta mɛ a yire. Ti ba yuum kɔ'ɔm yi'ira bilam yikata, pooren ti ba nyaa kɔ'ɔm ta yi'ira ti "Yikinɛ" tari wa paɛ zina. Ti bi sɛka n doli poore ti ka yu'urɛ Ana'amyire la me yuum vurege kiŋɛ  niŋa bɔba me ta mɛ ka yire ti ba yuum nyaa yi'ira bini la na'amyire Na'amyire, pooren ti ba nyaa kɔ'ɔm ta gulegɛ yi'ira ti "Nayiren". Gee ti nu'usen bia la ti ka yu'urɛ dɛna Ataridaana la me yuum wee la ka dɔgereba la nu'usen, ti ba yuum yi'ira bilam me ti Taridaana. Pooren ti ba nyaa ta yi'ira ti Tadɔɔŋɔ/Tarɔɔŋɔ.

Gee, zɛa sɛka ti ba sɔ Tidunaba yuum wa tiira ka goo dusi la ka niisi la uula la, bilam yuum kɔ'ɔm saregɛ mɛ la kugebuulegɔ, ti ba yuum nyaa yi'ira bilam me ti Azaka. Yɛsera la kuga la n basɛ ti zɛkaŋa tiŋa ana zɔgesegɔ la inya.

Kɔma wa n nyaa yuum ta kɛ ba pesego wa dee mɛa ba yɛa, di ba pɔgeba dɔgera ba kɔma la zuo la, la nyaa yuum pa'alɛ ti gokuna nyaa lebege la tiŋa kayima n pa'asɛ Booŋo so'olum la puan.

Gee, ba sɔ la nyaleŋɔ la ka tiisi dua/zɔŋa la zuo, ba nyaa yuum kɔ'ɔm dikɛ la bilam sigɛ tiŋa wa ti ka yu'urɛ yuum dɛna Dua tari wa paɛ zina.

Gee, ba yuum bisɛ zii yeti, ka san ka tari ni tiim fii kɔlegɛ Amiŋa, A kan ta'am tuni ni nyalema aŋa (duura/zɔna tiisi n wɔgɛ ka tara tila bii gurega zi'isi ti nɛra nɛra kan ta'am du/zom, kuura goo dusi buuri buuri ti nɛra nɛra kan ta'am ku). Bilam n yuum le pa'asɛ ti ba sakɛ sira ti Tidunaba la tari la tiim la. Ti la yuum kɔ'ɔm ta taɛ tiŋa la za'a.

Asumbunɔ yuum nyaa ta kuregɛ mɛ ta basɛ ba, ti ba yuum nyaa biŋe e gee siŋɛ ka ti "Bugerɛ" ti ka yuum dɛna tibegɔ la gu'a bunɔ bo nɛra woo.

Fum mina n di fu pɔga ti ka ka bɔta ti ka zi'ire gee zɔta ŋwana bura bura yɛsera la piilegɔ puan, fu san nyɛ la ka inya lɔkɔ tari paɛ bugeren la, ba wan ka'ɛ ko'om bo bugerɛ la, gee ti ka lebe fu zi'an na.

Dɔgebɔ yele san le dɛna daaŋɔ bɔ'ɔra fu, magesɛ wuu fu dɔgeri mɛ ti la lɛbera bii fu pɔga pugum ka malum nyɔkera puurɛ. La san dagena la yinɛ zuo kundɔgebɔ dee gee la tiŋa wa zuo daaŋɔ gee ti fu san le kelum paɛ la bugeren n de Asumbunɔ la zi'an la, ti fu biŋe nuurɛ gee kule, la kan yuuge ti fu nu'o guri la bia.

Ba yuum boi tiŋa la puan la bala, dɔgera gee ti saama me kelum kina ti ba tɔ'ɔsera ba pa'asera ti tiŋa la nyaa yalegera. Yɛsera diimi sa la, a karɛ ku bii a nyɔkɛ koose la zuo.Dua tiŋa n naam se'em n bala.

Dua tiŋa wa me kelum tara tibeduma n karegɛ ti ba yu'ura yese mɛ. Si n ŋwana:

  • Akummu'ɛ
  • Abirege yire MBA
  • Ayuure yire
  • Abuŋa yire
  • Asadɔɔ yire
  • Ana'amdumbire yire
  • Akaduba kurego yire
  • Akansɛa yaaba yire
  • Dua tindaana yire
  • Bagenaba Yaw.

Dua kelum tara nɛrekareba mɛ ti ba suŋera tiŋa la[demese | demesego zia]

Si n ŋwana;

1. Andrews Abɛrumbire Awuni

2. Amuna

Dua kelum tara pɔgesi la budaasi mɛ ti ba dɔgesera pɔgesi ti si dɔgera yɛa bii dɔgebɔ la san piɛ paɛ ba yire.[demese | demesego zia]

Si de la;

  • Mma Tadaannaba Kugere
  • Mma Atinta'aba siiregɔ
  • Baaba Asɔra
  • Baaba Adubila

Dua tiŋa me kelum tara naba mɛ. Ka yu'urɛ de la; Naba Nagebeleo giŋɛ mɔgerɛ ti gɔɔba koŋe sika.

Ba tindaana me yu'urɛ de la; Baba Adubila gunguŋo lebege kugere.

Ba asambulemaani sɛka n nan boi kuka zuo nananewa yu'urɛ me de la; Hon. Aderiba Francis Akelumbɔna.

Dua tiŋa wa kelum tara mɔgerɛ ti ba tara kɔɔra uunɛ zɛma'asa buuri buuri ti tiŋa la, hali ti saama lagum kina da'arɛ lɛbera yɛa dugera dita ti imma'asum bɔna ba.

Gee, Tiduunaba la n yuum ta basɛ ba la, nu'usen bia la yuum biŋe ka mɛ kaabera ti ba wi'ira bilam ti"Adua" ba yuum kini la bilam kaabera. La san dɛna la yeletoo n yeti la sige na, la wan yese bɔgerɔ puan na ti Adua la pa'alɛ ka n boti sɛla ti ba ɛ ka'ɛ ko'om bo e gee ti a gu too la basɛ. La san kelum dɛna la siɔ n paɛ ti warɛ ze'ele ti budaasi ka'asɛ ko'om koŋe, pɔgesi n ni nya vɔtɔ nyuuna gee wa'ara wɛ'ɛsera Aduan la, ba pugum kan paɛ bini gee ti saa n bala n pugum ka ku gee ŋmi'ira ba ti ba nyaa nyiina lɛbera kula. Pɔgesi la ni kaasera gee yuuna yɛta yeti

"Adua bisɛ n puurɛ wa!

Bisɛ n puurɛ wa!

Adua bisɛ n puurɛ wa!

Bisɛ n puurɛ wa!

Dusi zo'e zo'e yuum ki'iri tinganɛ la puan mɛ, ti la pa'alɛ ti si de la dunyooro. Gee, nɛra ka boi n tari yɔ'ɔ ti a nyɔkɛ duŋa la ta koose a ma'a bii a nyɔkɛ ku obe. See ti ba tiɛ tindaana la gee nyaa bo dabeserɛ ti budaasi woo yese ti ba nyaa karɛ dusi la nyɔgɛ tari kiŋɛ tindaana la yire ti tindaana la nyaa ta ka'ɛ ko'om bo Adua la. Ba me ka puti nɛnɔ la yoo yoo. Gee, ba puti a dɔla la yizuto.

Mina n sum ti a kaabɛ a dua wa de la nu'usen bia la ma'a, n de Ataridaana la, tu tu nyaa kɔ'ɔm yi'ira ti "Tadaana" la. Tadaana la me n yuum ta yɛlegɛ kaam sige tiŋa la, ka nyaa yuum de la kinɔ vaara dɔla la a kɔma la kinɔ n zuni se'em.

Gee, bisɛka n yuum de tiŋasuka ti ka yu'urɛ yuum dɛna Ana'amyire ti tu yi'ira ti Nayire bii Nayiren la, kaŋa me n sɔi Azakan la me kaabera. Azakan de la zɛsɛka ti Tiduunaba yuum ɛ wa bɔna gee ɛɛra ka nɛnɔ la. Gee ti bikiima la me n de Ayikatɛ ti tu yi'ira ti"Yikinɛ" la la me yuum biŋe ba me bagerɛ kaabera mɛ ti kaŋa me yu'urɛ dɛna Abɛga.

Dua tiŋa wa me kelum tara de'endɛ'ɛneba buuri buuri mɛ ti ba ni ŋmi'ira ti tu wa'ara kpɛmesera giila gee kɛlesera nyɛta yɛm zamesegɔ.

De'eno buuri buuri la ayima de la gulego.

Guleŋmi'ireba wa de la; Adua Nagebire, Azika Paul, Akurega Azumah, Kwamebila, Agunzuurɛ Tibila la basɛba.

Lunŋmi'ireba me ni kelum bɔna bini mɛ lagum ŋmi'ira ti wa'areba wa'ara ti la nara.

Lunŋmi'ireba la me de la, Ako'ompoore Akafaari, Akinkaŋa, Akinkambire, Akurega Agambila la basɛba. Lundaasi me kelum pa'asɛ bini mɛ ti luŋa la nuurɛ yɛsera suŋa suŋa.

Lundaŋmi'ireba la me de la; Anangaana Adukɔ, Ako'ompoore kelum lugera, Asu'ah Yameŋa, Avɔɔrɛ la basɛba.

Wia me ni kelum bɔna bini mɛ lagum suŋɛ ti de'eŋo la nuurɛ zɔna. Wɛpɛɛberiba wa me de la; Aking, Abuŋa Tule, Akumsa'amya la basɛba.

De'eŋo buuri kayima me le dɛna la kɔleŋmi'ireba. Ba de la, Atiah Mba, Abola, Awinduusema, Yaakubu, Ato'esina, Godfred Akurego la basɛba.

Basɛba me kelum bɔna mɛ yuuna faara yire yuuma pɛgera yinɛ gee ti la kelum dɛna ka'aŋɔ bɔ'ɔra nɛresɛka woo n keleseri yuunɛ bii yuuma la. Ba de la; Mr. Micheal Mbɛlema, Mr. Atɔregɔ Cletus, Mr. Edmond Alagumtuura, la yuunyuuneba basɛba.

Bimbintɛ ŋmi'ireba kelum bɔna Dua tiŋa mɛ. Ba de la; Ayidaana Yambire, Mba Anangoo, Mbɛna Dukɔ, Ayidaana la basɛba.

Dɛdɛɛreba me kelum bɔna mɛ ni dɛɛra gee nyuusera kama la pɛɛma la, ni lagum po tiisera diimi ti tu sɔduma yuum ni tu'usera zaberɛ la.

Dua duma me kelum tara karekipa mɛ ti ba gɔnɔ zamesegɔ kiŋɛ zaɛ. Ba de la; Prof. Mba Thomas Akabza'a, Lawyer Charles Bawa, Engineer Amunah la sukuu pa'aleba, dɔgeta la nɛɛsi duma,  wara la tunmɛntɔ mɛteba, kampinta la fiita duma, mɔtama la damsigesi wugereba, tɛ'ɛsi la sapiba wugereba, tɛɛla pɛ'ɛreba, zulɔteba, nasaara gilaasi ŋmateba la karekipa zo'e zo'e, lagum suŋɛ ti Dua tara nyɛlum.