Gadaa

Ze'ele Wikipiidiya
Gadaa
democracy
Country of originEthiopia Demese
Intangible cultural heritage statusRepresentative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity Demese
Described at URLhttps://ich.unesco.org/en/RL/01164, https://ich.unesco.org/fr/RL/01164, https://ich.unesco.org/es/RL/01164 Demese

Gadaa[1] (Oromo: Gadaa; literally: era) ŋwani me la buuri n lagum zi'ire loe nɛra ti a dɛna ba kuka zuo daana bisera ba ti Oromos n boi Ethiopia la northern Kenya. Konso la Gedeo nɛreba n boi southern Ethiopia duma lagum dɔla la bala. La tuni dɔla la gɔvena nalɛgerɛ, ligiri yɛla, tiŋa la Wimpu'usegɔ yɛla tiŋa puan. Gadaa n tuni se'em, yuuma anii woo puan, Oromo ni loe la nɛntɔleba ba wɛi ti ba wi'ira ba tii, 'Salgan ya'ii Borana (asambuli duma ba wɛi n boi Borana). Nɛntɔlesɛka daana ti ba loe doose gadaa malema puan tari la yuuma anii ti a bɔna nɛŋa. Sansɛka ti Abbaa Gadaa san ka paɛ yuuma anii de ki,  ba wan dikɛ 'bokkuu' (nɛntɔla paŋa) la tee bo a pɔga ti a tee bɔna nɛŋa ta gura yuuma la n paɛ.

2016 yuunɛ la puan ti UNESCO duma n de 'Intangible Culture Heritage' no Gadaa paŋa a tuuma puan. La de la 'Mazda Walabu so'olum n boi Oromia tiŋa puan duma n pɔsɛ tari Oromo wa'am wia. Oromo tiŋa duma dikɛ e ti la dɛna la ba buuri tuulesum lɔkɔ ti ba to'e ba sɔyaabeduma zi'an. La dela malekana n tari Oromo tiŋa duma suŋa ba yaabeduma saŋa la wa paɛ zina.

Oromo duma n bisɛ ba misi doose gadaa wara puan la bala yuuma yuuma sa, paati bun kara batã duma n yuum pugum ka wa'am Ethiopia tiŋa puan ze'ele 'north la Adal Sultanate, east la south'. By ki'ileŋɔ la za'a, Oromo n yuum di na'am faara yireduma la maalam yireduma za'a zuo. Borana la Guji duma n yuum boi Ethiopia la Kenyan duma tiŋasuka la daa lagum dɔla la gadaa wara wa dee ti daaŋɔ ka bɔna.Oromia so'olum n boi Ethiopia tiŋa puan, yuum le pɔsɛ wiregera Oromia tiŋa puan. 2015 yuunɛ la puan ti gadaa duma nyu'ɔ n boi 'Odaa Bultum' yuum nyaa niɛ peelum, ti 2018 yuunɛ la me puan ti gadaa nyu'ɔ n boi 'Odaa Huilee' la me yuum le malum ze'ele dɔ'ɔ ba nyɛ daaŋɔ yuum ayi n tole puan. 2019 yuunɛ la puan ti 'Bule Hora' yunivɛsiti la yuum pɔsɛ zamesera Gadaa sukuu miŋa puan.

Aŋa (Characteristics)[demese | demesego zia]

Luba[demese | demesego zia]

Gadaa tigere wa yuum pɔsɛ mɛ la tiga tiga dɔla yuuma zɔŋa puan la ba zɔta bɔŋa puan ti ba wi'ira ti Luba. Luba la ayima tari la nɛreba n lagum bɔna deyiŋɔ puan. Ba zo'ore puan doose la zo'ore pia la buyila puan, zo'ore buyila woo doose la yuuma anii teeseŋo la puan dee ti ba za'a woo me daa tari la ba wara la ba tuuma. Ba zo'ore la daa tari bɔ'ɔra la taaba dɔla yuuma anii woo puan.

Baallii[demese | demesego zia]

Baallii de la paŋa ti fu dikera tee bɔ'ɔra Gadaa paati ayima.

Gadaa paati (Gogeessa Gadaa)

Gadaa tari la paati bunuu ti ba wi'ira ti 'shanan Gadaa Oromoo. Paati duma wa doose la tiŋa wa za'a luga anuu n de Oromoo nɛreba la. Gadaa paati duma wa ni di na'am la ba'asɛ mɛ ti a yima me ni suɛ di. Paati ayima woo ni di na'am la buyila yuuma pinaasi woo puan. Ba na'am lɛka ni ka tara nɔke'ene bɔ'ɔra paati bunuu LA, dee  dataasi bii nɔke'ene ni ta bɔna la paati woo miŋa puan. Gadaa paati bunuu wa woo tari a yu'urɛ mɛ, ba yu'ura de la Boorana, Maccaa-Tuulama, Arsii, Gujii la Ituu-Humbannaa.

Eere (Research)[demese | demesego zia]

Karekipa zo'e zo'e n zamesɛ Gadaa.