Joe Ghartey

Ze'ele Wikipiidiya
Joe Ghartey
Member of the 4th Parliament of the 4th Republic of Ghana (en) Translate

Ko'oro 7, 2005 - Ko'oro 6, 2009
Electoral district: Essikado Ketan Constituency (en) Translate
Elected in: 2004 Ghanaian general election (en) Translate
Attorney General of Ghana (en) Translate

Siibenya'aŋa 16, 2006 - Ko'oro 6, 2009
Nii Ayikoi Otoo (en) Translate - Betty Mould-Iddrisu
Minister of Justice of Ghana (en) Translate

Siibenya'aŋa 16, 2006 - Ko'oro 6, 2009
Nii Ayikoi Otoo (en) Translate - Betty Mould-Iddrisu
Member of the 5th Parliament of the 4th Republic of Ghana (en) Translate

Ko'oro 7, 2009 - Ko'oro 6, 2013
Electoral district: Essikado Ketan Constituency (en) Translate
Elected in: 2008 Ghanaian general election (en) Translate
Member of the 6th Parliament of the 4th Republic of Ghana (en) Translate

Ko'oro 7, 2013 - Ko'oro 6, 2017
Electoral district: Essikado Ketan Constituency (en) Translate
Elected in: 2012 Ghanaian general election (en) Translate
Member of the 7th Parliament of the 4th Republic of Ghana (en) Translate

Ko'oro 7, 2017 -
Electoral district: Essikado Ketan Constituency (en) Translate
Elected in: 2016 Ghanaian general election (en) Translate
Minister of Railway Development (en) Translate

Ko'oro 11, 2017 - Ko'oro 6, 2021 - John Peter Amewu
Member of the 8th Parliament of the 4th Republic of Ghana (en) Translate

Ko'oro 7, 2021 -
Ankara, Siibenya'aŋa 15, 1961 (run 62)
Country of citizenshipGhana
Education
Educated atRidge Church School (en) Translate
Ghana School of Law (en) Translate bachelor's degree (en) Translate : law (en) Translate
University of Ghana
(1982 - 1986) Bachelor of Laws (en) Translate : law (en) Translate
Languages spoken, written or signedEnglish (en) Translate
Occupation
Occupationlawyer (en) Translate, politician (en) Translate la academic (en) Translate
EmployerUniversity of Ghana
Religion or worldviewChristianity (en) Translate
Member of political partyNew Patriotic Party (en) Translate

D-Class


Joe Ghartey dela MP la nalɛgera.[1] Ba dɔge n la (15 June 1961, Accra tiŋa). A dela lawyer, academic la Gomena Nalɛgera. A yuun de la Attorney - General of Ghana (2006-2009), second deputy speaker of Parliament (2013-2017) la Railway la Development Minister (2017-2021).[2][3][4][5]

Joe Ghartey ze'ele la Shaman,n boi Western Region of the Republic of Ghana.[6]

Pɔsega Vom yɛla la a Sukuu Yɛla[demese | demesego zia]

Joe Ghartey ba dɔge e la Ankara,Gaana tiŋa puan. A dɔgereba de la lauraine Ghartey (nee Daniels) n de pa'aldeeti a sɔ diɛ la a la Joseph Gh r saa dɔ gomena tuntuna. Joseph Ghartey,15 June 1961. A daa pɔsɛ a yia sukuu la Ridge Church Sukuu n boi Ankara gee pooren kiŋɛ secondary boarding sukuu, Mfantsipim Sukuu la n boi Cape Coast. La daa dela sankana Mfantsipim Sukuu puan ti a nɛŋadaana yela wa pɔsɛ niɛ peelum me. Ba daa loe e ti a di'a la yizuo nɛŋadaana ti ba yi'ira 'House Prefect' la n boi Pickard-Parker yizuo la n boi a yuukatɛ la puan la ti a dikɛ a ɔfiisi wa tum yelesuma daa malum maalɛ ba Boole ŋma'a la zuwa za'a la sukuu kɔma laŋɔ yele ana wa puann boi Mfantsipim. A daa ni kɔ'ɔm ta de'ena tigere la maniga bɔ'ɔra boole ŋma'a la zuwa wa tigere la sukuu la puan.

N daa yɛse Mfantsipim, Ghartey daa kɛ la sukuu sɛka n zamesere wara ti solemiisi yi'ira ti 'law' la gee to'e sɛla ti ba yi'ira ti LLB (Hons) degree n boi 1986 yesɛ 'University of Ghana', la BL yesɛ 'Ghana School of Law' n boi 1988yuumi la, Ba daa yi e ti lagum kɛ wara tuntuniba la ti ba yi'ira ba 'Bar of Ghana' la,yuun kaŋa nɔɔ.[6][7]

Legal career la a sukuu yɛla[demese | demesego zia]

Ghartey yuum eŋɛ a 'National Service' dɛna la Legal Officer bɔna Komenda Eguafo Abirem District Assembly n boi Central so'olum Gaana tiŋa wa puan. A me daa kelum dɛna la Associate bɔna 'Chambers of Lawyer Gwira in Sekondi. Pooren, ti a nyaa wan ta pa'asɛ Akufo-Addo, Prempeh & Co duma puan., sɛba n bo nɛŋa tu Gaana wara yɛla puan, ti a beere vomtaaba palemɛnti duma la Cabinet Minister duma yuum pɔsɛ John Kufuor na'am yuuma la, Nana Akufo-Addo. Ghartey yuum tum wara kana tigers puan la yuuma ayoopɔi puan dee ti 1994 yuunɛ la puan ti eŋa Ghartey & Ghartey la a pɔga Efua Ghartey, n de Mina Lawyer Mina n bo'ori a miŋa grema la me yuum yo'e ba me ba wara yire (law firm). Nananewa, eŋa n nyaa de kiima bɔna Ghartey & Ghartey wara yire la puan, wara yisɛka n tari barristers ti nɛra woo bɔ'ɔra ba girema la 'Sand solicitors' n boi 'Labone' Ankara tiŋa puan.[8]

A wara tuuma wa za'a puan, Ghartey de la mina n tiregɛ kankaŋi ti a suŋera tuuma duma yɛsera wara tuuma yɛla dee kelum visa n wan eŋɛ se'em ee tuuma ti la suŋɛ ti Gaana wa ligiri yɛla. A miŋa yetɔgum puan, "Gaana wa ligiri yɛla kankaŋi bo la tuumkãra puan. Tuumkãra me nari ti bu tila bɔna ti Gaana wara la puan kankaŋi". A tum wara tuuma suŋɛ tigera tuuma duma n suŋeri taaba la tuumsi'a tiga n kɔ'ɔm bɔna ba ma'a, tu Gaana tiŋa wa puan la tinpaberɛ was za'a waabi puan, kɔ'ɔm pɔsera 'field of Taxation ta paara Labour law', kɔrumkɔrum (Environmental) la tuuma tiga (Company) wara. Eŋa n de nyu'ɔ daana yɛsera alagumgube la 'Investment' wara.

A me kelum lagum suŋɛ nɛresaala yɔ'ɔ (Human Rights) tari dɛ'ɛna Gaana was la. Eŋa n lagum dɛna Gaana tigesɛka n biseri 'Human la Peoples Rights', Birikina. Ghartey daa vurege 'Human Rights, Civil Rights la Obligations' zamesegɔ tole nɛŋa bo tigera zo'e zo'e. Ba daa ni bɔ'ɔra tigere wa la bisega yɔ'ɔ n boi 'African Commission on Human and Peoples’ Rights'. A me daa kelum dɛna la kuka zuo daana bɔna 'Inter African Network of Human Rights' tigers n boi 'Zambia'.

N pugum dɛna 'speaker' la pa'ala la, Ghartey me kelum pa'alɛ yɛla zo'e zo'e yɛsera wara la 'Investment' puan. A yuum kelum bɔna la Gaana Yunivɛsiti 'Business' sukuu la puan pa'ala Investment Law. A me yuum kelum bɔna la Gaana 'Institute of Management and Public Administration (GIMPA) sukuu la puan pa'ala 'Corporate Governance and Executive, MBA'. A yuum kelum dɛna pa'ala bɔna Gaana 'Stock Exchange'. 2004 yuunɛ puan ti a yuum gulesɛ gɔŋɔ biŋe peelum ti a dɛna gɔŋɔ wia daana n tɔgeri 'Investment la Business' tuuma yɛla, "fu tuna nu'usi tuuma la 'Investing' bɔna Gaana – Legal la Institutional Framework". A me kelum pa'alɛ 'Company Law' n boi Gaana wara Sukuu la puan la 'Mountcrest' Yunivɛsiti n boi Ankara tiŋa puan.

A gɔmena na'am lɛka yɛla[demese | demesego zia]

Ghartey de la Awɔbegɔ paati (New Patriotic Party NPP) la nɛra.[9][10][6] A daa kɛ Awɔbegɔ paati wa puan la 1992 yuunɛ sɛla n sɔi la, n dikɛ a miŋa niɛ peelum tɔgɛ yɛla n tari tibesum kankaŋi yɛsera — 'Freedom, Democracy, Respect for Human Rights la Rule of Law', kelum pa'asɛ n sɔi n miŋa maalegɔ yɛla, philosophy sɛka ti a suure yɛm kɔ'ɔm nɔŋɛ. A yuum kɔ'ɔm pɔsɛ dɛna la 'Sekondi Campaign' tigers nɛra dee nyaa yuum ka dɛna 'Greater Accra Regional Disciplinary tigere la kuka zuodaana bo Awɔbegɔ paati la. A yuum kelum pa'asɛ tigesɛka n gulesɛ "Stolen Verdict", 1993 yuunɛ la puan, n yuum kɔ'ɔm Tara sɛla za'a n eŋɛ ti la ka ana suŋa yɛsera 1992 Gaana za'a na'am loosego yuunɛ la. Eŋa n yuum de kuka zuodaana Gaana wa za'a zi'ire sɔsega yɛsera la ba wan eŋɛ se'em malum maalɛ Awɔbegɔ paati la wara gɔŋɔ la, August ŋmarega la a dabesa pisiyi la ayi, 2009 yuunɛ Ankara tiŋa puan. Ŋwana n yuum ta'asɛ ti sɛba n biseri loosego yɛla la ayima yuum basɛ ti malum yalegɛ pa'asɛ nɛresɛba n di'iseri nu'usi lɔɔsa Awɔbega kuka zuo daana mina n ni lɛgɛ na'am la (Presidential candidate) ze'ele tuserɛ ta paɛ tusekɔbega. A me yuum kelum lagum pa'asɛ nɛresɛba ti Awɔbegɔ paati la loe ti ba tari 2012 yuunɛ loosego tɔgum la tari siŋɛ kootum kãtɛ la dee bisɛ ba wan eŋɛ se'em sɔsega la nɛŋa tɔlega puan. Ba me daa kelum lebese tari ba lahebaari lebe ta bo Awɔbegɔ yizuo tigere la. Ba lahebaari la daa tari la ba puti'irɛ bu'a ti ba malum bisɛ ba doli sosi'a dee ti ba lɔɔsera nɛŋa daana Gaana tiŋa wa puan.

Kɔ'ɔm doose coastal nu'o bɔba tu Gaana tiŋa wa puan, Ghartey suŋɛ so'olum duma zo'e zo'e n boi Western, Central, Greater Accra la Volta Regions, kelum pa'asɛ Shama, Sekondi, Takoradi, Effie Kwasimintsim, Tarkwa, Prestea, Amenfi, Korle Klottey, La-Dade Kotopon la Hohoe. 2000 yuunɛ la puan, a yuum de la Western so'olum 'Presidential Campaign tigere tiŋasuka nyuuŋa bo Awɔbegɔ paati la, iŋa n yuum kɔ'ɔm tara John Kufuor ɛɛra so'olum la puan zuɔ la ka gɔbega za'a ti a Kufuor yuum ka di yuumdini na'am loosego la.

Nananewa, Ghartey n de Awɔbegɔ paati (NPP) palemɛnti nɛra n ze'ele bo Essikado/Ketan Constituency n boi western so'olum, Gaana tiŋa puan.[11] A yuum pɔsɛ di na'am kuka wa la December ŋmarega la, 2004 loosego yuunɛ puan. A yuum le di na'am kuka wa la December ŋmarega 2008 loosego yuunɛ la puan la December ŋmarega, 2012 na'am loosego yuunɛ la. Loosego butã wa za'a puan, nɛra ka ze'ele Awɔbegɔ paati la yizuo la puan ti a naɛ la e lagum lɛgɛ na'am wa ba so'olum miŋa puan.[12] John Agyekum Kufuor na'am yuunɛ la puan ti a yuum loe Ghartey ti a dɛna Attorney General podɔla la Minister of Justice podɔla, March ŋmarega 2005 yuunɛ puan. La yuum ka yue ti ba nyaa kɔ'ɔm low e ti a dɛna Attorney-General la Minister of Justice June ŋmarega 2006 yuunɛ la puan, a yuum kɔ'ɔm tara ke'eŋo wa la bala ta paɛ January ŋmarega 2009 yuunɛ la puan doose la Awɔbegɔ paati la n yuum ka le di na'am la, 2008 na'am loosego yuunɛ puan. Ghartey n de Mina n bo Attorney-General la Minister of Justice ke'eŋo puan yue, Kufuor na'am yuuma puan. Ba yuum kelum bo e ke'eŋo to a dɛna 'consultant to the Parliament of Sierra Leone and drafted a code of conduct for that Parliament.In May, 2017'.[13][14]

Attorney-General and Minister of Justice[edit source][demese | demesego zia]

June ŋmarega la 2006 yuunɛ puan, Kufuor n yuum teeseni miniseta duma la, a yuum tee tari Ghartey ze'ele la Attorney-General la Minister of Justice ke'eŋo podɔla nyaa kɔ'ɔm tari e tukɛ tole ti a dɛna Attorney-General la Minister of Justice ke'eŋo la zuodaana amiŋa. Kufuor yuum basɛ to a pɔ de nyaa kɔ'ɔm to'e ke'eŋo wa la June ŋmarega la adabesa pia la ayoobi daarɛ, 2006 yuunɛ la puan, a yuum pa'asɛ la Attorney-General la Minister of Justice duma pisiyi zuo tu Gaana tiŋa wa puan. A me yuum kɔ'ɔm ana me wuu Gaana Attorneys-General kɛka yu'urɛ n de Victor Owusu (1966–69), la Nana Akufo-Addo (2001–03).

Attorney-General ke'eŋo wa, Ghartey yuum tari la a puti'irɛ wa'am ti a tee Ministry of Justice. A puti'irɛ kankaŋi yuum kɔ'ɔm dɛna la a malum tee ɔfisum la tuuma yɛla dee basɛ ti yelemiŋerɛ kagerɛ paɛ nɛresaala woo n boiTGaana tiŋa wa puan. Its flagship' yeleitɛ za'a kɔ'ɔm dɛna la yelemiŋerɛ bo nɛra woo gana yɛla asi'a, a zugere yele me daa dela a nyɛ yɔ'ɔ bo nɛresɛba ti ba yu ba pɔlesi deto puan yue dee kelum ka nyaŋɛ yele ba eŋɛ sɛla la, ti ba siŋɛ kootum ka tɔgɛ yese ba miŋa. Yele dina wa daa nyaŋɛ tɔgɛ yese nɛreba tusa pɔlesi paka deto puan basɛ doose la ba ka nyɛ yelesi'a ti ba sa'am la.

N daa de Attorney-General la, a daa ni bɔna a tigere la nɛŋa ti ba sina kootum tɔgera yelekara zo'e zo'e.[clarification needed] N daa kɔ'ɔm sirum nɔŋɛ a Investment wara yɛla puan la daa sirum dela daalesum bo a wara tigere tuuma yɛla la la mɛ sɛka taaba ti a mɛ bo Kaam la Gas tigere duma n boi Gaana la. N me daa kelum pa'asɛ 'Mines la Energy' tigere bɔna palemɛnti puan la , iŋa n daa de mina n bo puti'irɛ ti ba biŋe Petroleum Commission tigere Gaana tiŋa puan. N me daa de 'Cabinet Minister' la, a daa sɔɔsum Gaana kuka zuodaana na'arɛ e tinsi wa zo'e zo'e sɔsera 'legal la investment yɛla.

Speaker podɔla[demese | demesego zia]

2012 loosego yuunɛ n tole la, Awɔbegɔ paati MP duma zo'e zo'e yuum low la Ghartey ti a dɛna Speaker podɔla Gaana palemɛnti zi'irego buyoobi puan ba pɔsɛ nu'usi di'isego bunaasi zuo (6th Parliament of the 4th Republic). Speaker podɔla buyi zuo kuka la ni dɛna la MP sɛba n ni ka zo'e palemɛnti la dina, dee Awɔbegɔ paati nɛreba n daa tari daaŋɔ ka bɔta ti ba sakɛ ti John Dramani Mahama n di Gaana za'a kuka la to ba wi'ira ti President la dee ni gu'ura basa ba san ni ta yeti ba dikɛ e zi'ire kuka la zuo daarɛ woo. Ama'asumtia paati (NDC) MP duma basɛba daa bo ba puti'irɛ yeti, "Ba de bo Awɔbegɔ paati nɛreba la kuka la yese la ba ka sakeri dee gu'ura basɛ ti ba de dikɛ John Mahama n de Ama'asumtia paati nɛra di President kuka la zi'ire kuka la zuo la." Ama'asumtia paati duma daa dikɛ Awɔbegɔ paati duma eŋɛ makerɛ, ba yuum yeti ba di'e bo Malik Alhassan Yakubu (n de Awɔbegɔ paati nɛra) de dee Ama'asumtia nɛra Ken Dzirasah basɛ, de dee tugum bɔta ti ba tee loe PNC nɛresaaŋa ti a tee to'e kuka la. Dee bala la za'a la, palemɛnti nɛreba daa kɔ'ɔm di'e nuo bo Joe Ghartey ti a di kuka was January ŋmarega la adabesa ayoopɔi, 2013 yuunɛ la puan.

N daa kɔ'ɔm diŋɛ to'e kuka wa, a daa basɛ ti ba biŋe wara duma n wan gu'ura ba nɔke'ene la zaberɛ yɛla yese tu Gaana wara bisereba tiŋasuka. Dee ti a daa baŋɛ to'e palemɛnti Speaker podɔla buyi zuo, a daa pugum lagum bɔna la 'Constitutional la Legal Affairs' tigere puan, a me kelum pa'asɛ 'Government Assurances' tigere la 'Mines la Energy tigere la puan. Nananewa, iŋa n de nɛresɛba n tari Offices n de Profit la kuka zuodaana. A me kelum dɛna la, Constitutional, Legal la Parliamentary tigere nɛra, Standing Orders tigere nɛra. Ba yuum lie e ti a dɛna la 'Consultant to the Parliament of Sierra Leone and drafted a Code of Conduct for that Parliament'.

Cabinet minister[demese | demesego zia]

May ŋmarega la 2017 yuunɛ puan Gaana zuodaana Akufo-Addo yuum biŋe Ministry of Railways Development ti la dɛna cabinet ke'eŋo yuum nyaa loe Joe Ghartey ti a dɛna tigere la Minister bɔna a cabinet la puan.[15]

Campaign for NPP presidential candidate[demese | demesego zia]

Hon. Joe Ghartey yuum pugum basɛ ti a puti'irɛ yese ti a yeti a ze'ele la Awɔbegɔ yizuo la na'arɛ lɛgɛ Gaana za'a kuka la dee 2016 yuunɛ na'am loosego yuum nyaa paɛ. A yuum pugum gulesɛ a gɔnɔ ke'eŋo wa inya la July ŋmarega la adabesa ayoopɔi 2014 yuunɛ la puan, iŋa la nɛreba bayoobi n yuum lagum ze'ele. Zi'irego n yuum boi bɔ'ɔra nɛresɛba n yeti ba di'ise nu'usi loose ba la August ŋmarega la 2014 yuunɛ la puan. Awɔbegɔ paati la n yuum eŋɛ bala ti a ba yese nɛreba la basɛba basɛ de dee banuu ma'a ti ba ze'ele, ti la me kelum doose Awɔbegɔ paati wara gɔŋɔ la. A yuum di la butã daana zuo dee yuum ka sakɛ ti a le ze'ele de yuum nyaa dikɛ a miŋa lagum la Nana Addo Dankwa Akuffo-Addo, to di tu Gaana wa za'a na'am kuka la.


Amiŋa Vom[demese | demesego zia]

Joe Ghartey di la Efua Ghartey, a de la lawyer la Mina ti ba lagum biŋe bii yo'e 'law firm', Ghartey & Ghartey. Mrs. Efua Ghartey me tabelɛ dɛna la Bible Society of Gaana kuka zuodaana dee me kelum dɛna International Board of the United Bible Societies (UBS) kuka zuodaana, n boi tinsi zo'e gana 200. Ame yuum kelum dɛna la Greater Accra Gaana Bar Association zuodaana (president) de me yuum kelum pa'asɛ Constitutional la Legal tigere la puan bɔ'ɔra Awɔbegɔ paati la. Ba tari la kɔma banuu.[7]

Sports and other activities[demese | demesego zia]

Dabesi'a ti a yuum wa sɔna bisera Mfantsipim sukuu ikemesego weleŋo visa la, Ghartey yuum pugum nɔŋɛ bɔɔla yɛla mɛ hali a yuum kɔ'ɔm dɛna la mina n doli Gaana duma so'olum bɔɔla. A yuum pugum lagum pa'asɛ Accra Hearts of Oak boole tigere kiimduma la puan mɛ, podɔleba tigere (National Chapters Committee) de nyaa yuum kɔ'ɔm ta dɛna Sekondi Eleven Wise kuka zuodaana, a yuum nyaŋɛ tari tigere ze'ele buyi puan siŋɛ wia daana boole ŋmɛ'a tigere puan.

Ghartey me kelum dɛna la philanthropist dee me suŋera sɛla woo ti a miŋa bisɛ ti la ani suŋa. A de la avid reader la gɔngulesa.[16][17][18][19]

Viisegɔ Lɔgerɔ[demese | demesego zia]

  1. Parliament of Ghana. www.parliament.gh. Retrieved 2023-06-14.
  2. http://www.mrd.gov.gh/4/16/104/ghana-is-transforming-its-rail-sector-joe-ghartey-at-international-rail-equipment-exhibition-2019-new-delhi-india
  3. https://myjoyonline.com/news/national/rail-transport-will-reduce-road-tragedies-joe-ghartey/
  4. https://www.ghanaiantimes.com.gh/govt-is-committed-to-revamping-railway-system-joe-ghartey/
  5. Archive copy.
  6. 6.0 6.1 6.2 https://www.parliament.gh/mps?mp=116
  7. 7.0 7.1 MPs (en-US).
  8. Joe Ghartey, Biography.
  9. https://en.wikipedia.org/wiki/Joe_Ghartey#cite_note-9
  10. https://en.wikipedia.org/wiki/Joe_Ghartey#cite_note-10
  11. https://en.wikipedia.org/wiki/Joe_Ghartey#cite_note-11
  12. https://en.wikipedia.org/wiki/Joe_Ghartey#cite_note-12
  13. https://en.wikipedia.org/wiki/Joe_Ghartey#cite_note-13
  14. https://en.wikipedia.org/wiki/Joe_Ghartey#cite_note-14
  15. https://en.wikipedia.org/wiki/Joe_Ghartey#cite_note-carbi-15
  16. https://en.wikipedia.org/wiki/Joe_Ghartey#cite_note-16
  17. https://en.wikipedia.org/wiki/Joe_Ghartey#cite_note-17
  18. https://en.wikipedia.org/wiki/Joe_Ghartey#cite_note-18
  19. https://en.wikipedia.org/wiki/Joe_Ghartey#cite_note-19