Martenitsa
| Country of origin | Bulgaria, North Macedonia, Moldova, Romania  |
|---|---|
| Intangible cultural heritage status | Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity |
| Described at URL | https://ich.unesco.org/en/RL/01287, https://ich.unesco.org/fr/RL/01287, https://ich.unesco.org/es/RL/01287 |
A Martenitsa (Bulgarian tiŋa tɔgum puan ba yi’ire la : мартеница, bii ba yi’ire n la ŋwana [ˈmartɛnit͡sa]; ti Macedonian yi’ira n : мартинка, gee ti romanized me yi’ira n: martinka; ti Greek duma yi’ira: μάρτης, ti romanized duma yi’ira: mártis; Romanian duma ma yi’ira: mărțișor; ti Albanian duma yi’ira: verore) a de la lɔgepika n ani suŋa, ba maalԑ n me ti a tara pԑԑlega la lɔgemɔlɔ gee ba ni iŋԑ ba dԑna la dolls duma ba yi, badapԑԑlega n la pɔgemɔlega. Ba yԑԑrԑ Martenitsi wa la Baba Marta dabesere (dawalega ŋmarega ka dabesere yia daare 1) ta gura sansԑka ti yԑԑra wan nta gura sansԑka ti yԑԑra wan nyԑ bugunŋmabelega , sakayuleŋa bii vole, bii tiisi n zo’ore ŋwana kalam (bii ta paԑ dawalega ŋmarega la ba’asegɔ tari (kilinkiiŋa ŋmarega ka dabesere yia daana. Yuse’ere ti ba dikԑ bo vo’osegɔ dabesere la vuure de la "Grandma March" Bulgarian la Macedonian puan, vo’osegɔ daare la, la Martenitsi lɔgerɔ yԑa de la Bulgarian la Macedonian buuri malema bɔ’ɔra saniire zaarԑ, gee ti Bulgarian la Macedonian duma nyaa ni pɔsԑ de’ena gee madesa magesa solena soolema dawalega ŋmarega la puan. wuu ba pa’alԑ se’em 2017 yuuni la puan UNESCO duma ze’ele bo (Intangible Cultural Heritage of Humanity).
Symbolism[demese | demesego zia]
Martenitsa wa tari la (wool dolls) duma bunpigesi bayi n de, Pizho la Penda (ti Bulgarian yi’ira ti: Пижо и Пенда). Pizho, se’em n de budaa la (doll), ni kɔ’ɔm dԑna la pԑԑlega; Penda, se’em n de pɔka la (doll), de la sԑla n boi pɔka bundomaata gee a me ni kɔ’ɔm dԑna la mɔlega.
Mɔlega la pԑԑlega sԑba ti ba tara guno wugera ba wa pa’alԑ la summa’asum. Ba de la yelesi’a n tari saniire n la vom paalemo kina na. Gee mɔ’e pԑԑlega la pa’alԑ kãsԑ, mɔlega la me pa’alԑ la vom la nɔŋerԑ, (ethnologists) duma yeti, kɔ’ɔm ze’ele a pɔsega puan, buuri malema la puan ta’am pugum pa’alԑ ba yuum woo de’eŋo n pa’alԑ vom la kum, sum la be’em, nintam la pupeelum vom puan. Martenitsa wa aŋa la kelum pa’ala la ma buutԑ, pԑԑlega la pa’alԑ la kãsԑ gee me ana wuu tampigelum la gee ti mɔlega la me pa’ala yimyule n boi zi’a, wŋwana wa ni wa’am me na paԑ basԑ ti ti wuntԑԑŋa la kusԑbegɔ saŋa la nyaa ni tola nԑŋa pa’asa. Bana bayi wa de la sԑba n bɔ’ɔrԑ vom gee me kelum pa’ala pɔka la budaa pɔsega, gee ti ba bɔŋa puan ba tari vom me.
Buuri Malema[demese | demesego zia]
Buuri malema la puan ba baŋԑ ti saŋa zo’e zo’e Martenitsi bo’olum b6’6ra a k6’6m ka bisera a ma’a yԑla. Ba ni tara bɔ’ɔra nԑresԑba ti fu nɔŋԑ, zɔduma la nԑresԑba ti lԑm la ba. pɔsega puan Dawalega ŋmarega la ka dabesere yia daana, ayima bii ba zo’e zo’e n ni yԑ lɔgerɔ ti ba pi ba, ba yԑ basԑ b sia bii yugela puan, ta paԑ sansԑka ti mina n yԑ la wan nyԑ bugunŋmabelega , sakayuleŋa bii vole wan ŋmԑrekԑ lԑmena bii tiisi n zo’ore ŋwana kalam gee ti fa nyaa wan yese Martenitsa basԑ.
Bulgarian magesa puan la Macedonian Slavic mythology yu’ure wa Baba Marta (Bulgarian: Баба Марта, "Grandma March") ni isege la pɔgekԑka se’em n sɔɔre ko’om ŋwana kalam. Ba n saki se’em de la nԑreba n ni yԑԑra Martenitsa lɔgemɔla la lɔgepԑԑla, nԑreba ba la nyaa soke bii zusԑ Baba Marta ti a disuŋerԑ bo ba. ba puti’irԑ de la wan suŋԑ ti kusebegɔ la ɔɔrɔ kiŋԑ kalam gee gee ti saniire wa’ana. bugunŋmabelega , sakayuleŋa bii vole yia lemegɔ ba ni dikԑ n me ti a dԑna (harbinger) bo saniire gee me kelum pa’ala ti Baba Marta boi la putisunԑ puan gee me nyaa bɔna bini ti a kule ta vo’ose.
Malema wa ba’asegɔ puan ba ni dikera Martenitsa ti ba basԑ la Martenitsa ni dԑna la se’em n ni bɔna tɔka tɔka Bulgaria la North Macedonia tinsi puan. Nԑreba basԑba ni bube Martenitsa labele la tia yile, ti la bɔ’ɔra ba imma’asum la zusumŋɔ, se’em ti nԑresԑka n yԑԑrԑ Martenitsa sa la ni tara la pupeelum gee yԑԑra fuo la. Basԑba me ni dikԑ n lakԑ kugere bii dikԑ bige la kugere lԑgum gee ti n ba puti’irԑ ni dԑna la bunvoosi sԑba woo n boi bini la (saŋa zo’e zo’e ba ta’am dԑna bankabesi) bese’ere n nyaa ni nyilege la ti ba nyaa ni baŋԑ nԑra imma’asum n ani se’em dike paara yuuni la za’a. gee bunvoosi la san dԑna la (larva) bii natintinma, yuumse’ere n ni kina nab ii paara la ni dԑna la yuum se’ere n pirԑ la imma’asum la lɔgerɔ. Sum bona taaba nuu ti sansia tara, gee zi’isi sesi ti nԑra la ni tum la paŋa gee ta’am paԑ lɔgerɔ. Gee bunvooa la san dԑna la valeŋa, nԑra la ni bɔna la yele puan, ka nyԑ sum, kan tara imma’asum gee pugum kan nyԑ lɔgerɔ.
Nԑrese’em n ni yԑԑra Martenitsi gana bayi ni dԑna la nԑrekãtԑ bɔna Bulgarian la Macedonian buuri malema puan. sansԑka se’em ti ba lɔgerɔ ni ba’asԑ la ni dԑna la ba vo’osegɔ daare ti nyaa ni tɔgera imma’asum yԑla la vom woko yԑla.
Zina beere wa Martenitsi nyaa yԑregԑ me bɔna tɔka tɔka ana suŋa gee me kelum tara somi’isi la yԑla zo’e zo’e.
Pɔsega Zi’a (origin)[demese | demesego zia]
Buuri malema wa de la nimmu’ure yԑla bɔna Bulgaria buuri malema puan gee ti North Macedonia duma me tara maleana taaba nuu, hali ta pa’asԑ la Greece, Albania (miba ti ba dԑna la verorja), Romania la Moldova. Buuri malema kɔ’ɔm ŋwɔna la bii lԑm la taaba Balkan Peninsula tuusum puan sa ta pa’asԑ la kuuse yԑla n de aŋa, naanԑ la tubesi. Malema wa yԑla asi’a n boi, yele yele wuu sansԑka ti ba ni ta tee pԑԑlega la gunmɔlɔ n ani se’em la, ŋwana wa n ta’asi ti kɔrumesa bɔna wa paԑ zina wa ti buuri malema kelum bɔna ŋwana wa zuo ti Thracian bo a puti’irԑ ti (paleo-Balkan) bii la me ta’am dԑna Hellenic bii Roman pɔsega puan sa.
(ethnographers) duma yeti buuri malema wa wa ta’am doose lebe poorum ta nyԑ ba Eleusinian Mysteries tiŋa puan. Yaabasԑka n geei fii la a paԑ zina beere wa Greek "martis" ti’isi ti la de la kroke (κρόκη). Ba yi malema wa me Photios' Lexicon puan. Ba yeti faara duma [μύσται] ni dikԑ la fumɔlega pilԑ ba miŋa [κρόκη] ti la kai paԑ zuonu’o tari ta paԑ ba nama. Sankana sa la ba yuum ni tara la lɔgemɔlɔ la lɔgerɔ zo’e zo’e ti ba yuum tara gu’ura kɔma la kɔmpɔɔlegɔ yesera ba sibe’esi la suuba nu’usum basa.
(20th –century) yuuni la pɔsega puan Bulgarian yԑla yuum de la se’em n ŋwɔni la Martenitsi yia daana tari ta paԑ (7th –century) Ongal zaberԑ la ti tinsi wa siyi wa n de Bulgar Khan Asparuh la Byzantines, se’em n yuum ta’asi ti Bulgar yuum nyaŋԑ la. Zaberԑ la poorum, ti Asparuch yuum tum la dawempeleŋo la guŋo pԑԑlega ti a ta bob a nyage zaberԑ la lasebaare ba zaberԑ zi’a la puan. guŋo la yuum ta tee me dԑna zĩim dawempeleŋo la n yuum ԑgerԑ ye’esa sansԑka la puan, ŋwana wa yuum ta’asi ti Martenitsa yia daan yuum wa’ana.
See Also[demese | demesego zia]
· (Baba Marta)
· (Mărțișor)