So'ose paɛ yelezuo la

Supreme Court of Ghana

Ze'ele Wikipiidiya

Gaana kootum katɛ sɛka ti ba yi'ira solemiine puan ti 'Supreme Court of Ghana' la de la Gaana wa kootum katɛ bɔna Gaana wa Ankara tiŋa puan.The Supreme Court of de la kooti kãtɛ Gaana wa. Gaana wars duma sɛba ti ba yuum gulesɛ a biŋɛ bɔna 1992 yuunɛ la puan la gee ti ba yi'ira la solemiine puan ti '1992 Constituency' base mɛ ti [1] independence la separation n de Judiciary ze'ele Legislative laExecutive gomɛna nu'usi .[2]

Supreme kooti la n boi Gaana wa la nyaa yeti sɛla woo nyaa dɛna lɔɔ bɔna yelemaalegɔ puan. Kooti la tare la justices awi'a la yela pa'ase la criminal law, civil law,laadministrative law.[3]

Tuusum yɛla 'History'

[demese | demesego zia]

La yuun de la solemiisi mɛlesigɔ saŋa ti kootɛ katɛ la yuun bo Gaana kootɛ duma yɔ'ɔ bɔna (1876)

[4]Ta paara 1960 yuunɛ la puan, sore yuun bo mɛ bɔ'ɔra Judicial Committee of the privy council bɔna London, England tiŋa puan.

Bɔna Naakɛ'ɛsega 2, 2013, kootɛ wa yuun pagɛ Daily Search light gɔndɛmesa Ken Kurachie mɛ dabesa pia ti a ga'arɛ daansarega la iŋa n yuun yi justicesi duma bawɛi (9) ti ba de la nayigesi gee mi gasira. Gaana nalɛgereba yire ti tu yi'ira ti Parliament[5] la yuun bo yɔ'ɔ ti ba wan tana kɔɔra vɔɔrɔ bɔna 2022 yuunɛ la puan gee ti kootɛ wa me yuun zagesɛ bɔna Siibedaa 2023 ti aai la nyaŋɛ iŋɛ bala dɔla nɛreba pisinuu la banuu n gaŋɛ.[6][7]

Role and Jurisdiction

[demese | demesego zia]

Gaana supirim kɔɔti katɛ wa tuni la tuuma n pakɛ bɔna tu Gaana wara yeleŋɔ ti tu yi'ira ti constitution la puan. A kelum yaregɛ a paŋa me paɛ yɛla zo'e zo'e ti baseba de la:

  • Wara leregere: Supirim kɔɔti wa n tari paŋa ti lerege wara duma bɔna tu Gaana puan. Dina pakɛ mɛ la iŋa n biseri ti wara duma wa tara paŋa gee me wan nyaŋɛ tuna woo nɛreba la boti se'em bɔna tiŋa la puan.
  • Zuodaana nalegera zusega: Daaŋɔ san ta bɔna na'am loosego puan, Supirim kɔɔti la tara la paŋa ti besɛ yɛla ŋwana gee besɛ baŋɛ mina n di na'am la.[8]Yele sɛka ti ba maalɛ dabesa de la 2012 na'am loosego wa puan, ba daa gurɛ Kuka zuodaana John Dramani Mahama mɛ . Ba daa iŋɛ ŋwana de la bama n beseri Gaana loosego yeleŋɔ la la Gaana som iŋa.
  • Appellate Jurisdiction: Supirim kooti wa tuni mɛ dɛna kooti katɛ to'osa yɛla ze'eta kooti bibisi puan maala

Current status

[demese | demesego zia]

Tu Gaana 1992 wara gɔŋɔ pa'alɛ ti Supirim kɔɔti tari la nɛŋa daana ti ba yi'ira ti Chief Justice gee me kelum tara nɛreba pa'asɛ n de woo nɛreba bawɛi n de Supirim kooti gakeriba.[9] Iŋa n de za'a daana yele-maalegɔ puan la yɛla zo'e zo'e bii wara gɔŋɔ leregere puan. Gaana kuka zuodaana n ni lo'e Kiifi yasetisi wa la a podɔleba gee ti palimɛnti me di'isi nuo sakɛ e.[10] Kuka zuodaana wa n ni loose Supirim kɔɔti Yasetisi sɛba n gee la dɔla ka'aŋɔ yesera Gaana kiiduma zi'an. Palimɛnti nɔɔ n som ti ba sakɛ to'e ba. 1992 wara gɔŋɔ la saalɛ yeleŋɔ duma la baseba basɛ mɛ bɔna PNDC saŋa la gee malegum yu'e Regional Tribunal mina ti ba kukazuodaana la gakeriba kpɛ'ɛŋɔ zuna. Beene ka boi dɔla gakeriba loosego ye'esa Supirim kɔɔti la puan.[11] Tɔgum zo'e zo'e yese na dɔla ba loosego la puan gee gakeriba basɛba me ka sakɛ gee vaa-isege mi ze'ele doose la wara gɔŋɔ(1992) [12]la n boti sɛla.[13] Ti kɔɔti n bo'ori Appeal, tari la Chief Justice wa la nɛreba n ka zo'e gaŋɛ nɛrebanuu n de gakeriba tari fole ti ba kelese gee gãkɛ sɔsega duma dɔla High kɔɔti Justice duma nɔɔrin. Ti High kɔɔti lagesegɔ me la yasetisi duma baseba n ka gaŋɛ pia la bayi gee tara paŋa la yɛla za'a hali la nayigum yɛla za'a.[14] Ti Gaana Chief Yasetisi nana wa de la Gertrude Torkornoo.

Justices of the Supreme Court

[demese | demesego zia]

Kootum kãtɛ wa ti yi’ira ‘‘Supreme Court’’  gãkeriba ‘‘judges’’ n ŋwana gãi bii n boi tilum wa.[15] [16]Naakɛ’ɛsega ŋmareŋa 2018 yuunɛ la puan, [17][18]Gaana wa kukazuodaana Nana Akufo-Addo loe gãkeriba banaasi 4 bo kootum kãtɛ wa ‘‘supreme court’’. Ba yuum de la Samuel K. Marful-Sau la Agnes M.A Dordzie, bayi la za’a ze’ele bo kootum yizoseko n yelemɛgere yɛla ti ba yi’ira (Justices of the Appeal Court), gee Nii Ashie Kotey, se’em n yuum de ‘’Faculty of Law at the University of Ghana’’ zuodaana  la Nene A. O. Amegatcher, se’em n lɔya (lawyer) bisera n sɔi e miŋa itegɔ yɛla gee me yuum kelum dɛna bii pa'asɛ lɔya duma tigere la ti ba yi'ira di solemiine puan ti Ghana Bar Association la puan,[19] zuodaana ti yi’ira (president) la. La se’em n tum gãkeri tuuma nyuɛ kootum la, William Atuguba yuum lebe kule ti a vo’ose ŋmarekana nɔɔ puan. A kɔ’ɔm bɔna kootum kãtɛ  (Supreme Court) wa puan la bala pɔsɛ sansɛka ti Jerry Rawlings yuum loe Tigerɛ ŋmarega 1995[20] [21]yuunɛ la puan sa la tari bala wa paɛ Naakɛ’ɛsega ŋmarega 2018.[22] Se’em n de pɔka zã’a daana Chief Justice yuum de la Sophia Akoffo. Ina n yuum Kootum kãtɛ la gãkera (Supreme Court Judge) zã’a daana ti Jerry Rawlings yuum loe ti a kule ta vo’ose. A yuum nyɛ a pinsin la Sapɔɔlegɔ ŋmarega ka dapisiyi 20, 2019, gee ti  Kwasi Anin-Yeboah me yuum tee soe a na’arɛ Ko’oro ŋmarega kadabesa ayopɔi 7, 2020. Gee Sapɔɔlegɔ ŋmarega, 2019, ti Gaana wa kukazuodaana Akufo-addo maam loose gãkeriba maalesi batã bo kootum kãtɛ la ti ba yi’ira ti (Supreme Court) la. Ba yuum de la Mariama Owusu, Avril Lovelace-Johnson, la Gertrude Tokornoo.[23] Ba yuum tee yeti ba ze’ele bo la Vida Akoto-Bamfo, Sophia Adinyira, la Sophia Akuffo sɛba n yuum go’e ti ba vo’ose la sɛba ba pinsin saŋa la yuum paɛ.[24]

List of Justices of the Supreme Court of Ghana
Judge Date Appointed Length of service Appointed by
Gertrude Torkornoo

(Chief Justice)

17 December 2019 4 years, 8 months Nana Akufo-Addo
Paul Baffoe-Bonnie 11 June 2008 16 years, 3 months John Kufuor
Gabriel Pwamang 29 June 2015 9 years, 2 months John Mahama
Mariama Owusu 17 December 2019 6 years, 2 months Nana Akufo-Addo
Avril Lovelace-Johnson 17 December 2019 4 years, 8 months Nana Akufo-Addo
Issifu Omoro Tanko Amadu 22 May 2020 4 years, 3 months Nana Akufo-Addo
Henrietta Mensa-Bonsu 26 May 2020 4 years, 3 months Nana Akufo-Addo
Yonny Kulendi 26 May 2020 4 years, 3 months Nana Akufo-Addo
Barbara Ackah-Yensu 28 December 2022 1 year, 8 months Nana Akufo-Addo
Samuel Adibu Asiedu 28 December 2022 1 year, 8 months Nana Akufo-Addo
George Kingsley Koomson 5 April 2023 1 year, 5 months Nana Akufo-Addo
Ernest Gaewu 5 April 2023 1 year, 5 months Nana Akufo-Addo
Henry Anthony Kwofie 3 January 2024 8 months Nana Akufo-Addo
Yaw Darko Asare 3 January 2024 8 months Nana Akufo-Addo
Richard Adjei-Frimpong 3 January 2024 8 months Nana Akufo-Addo

List of chief justices of the Supreme Court

[demese | demesego zia]

Kɔ'ɔm ze'ele kootum wa pɔsega bɔna 1876 yuunɛ la puan wa paɛ zina beere, Supreme Court nyɛ la 'chief justice' duma piseyi la bayopɔi.[25]

List of chief justices of the Gold Coast and Ghana
Chief Justice Time frame Period
Sir David Patrick Chalmers 1876–1878 Gold Coast
P. A. Smith 1878–1879 Gold Coast
Sir James Marshall 1880–1882 Gold Coast
N. Lessingham Bailey 1882–1886 Gold Coast
H. W. Macleod 1886–1889 Gold Coast
Joseph Turner Hutchinson 1889 - 1894 Gold Coast
Francis Smith (acting) 1894 - 1895 Gold Coast
Sir William Brandford Griffith 1895–1911 Gold Coast
Philip Crampton Smyly 1911–1928 Gold Coast
Sir George Campbell Deane 1929–1935 Gold Coast
Sir Philip Bertie Petrides 1936–1943 Gold Coast
Sir Walter Harrangin 1943–1947 Gold Coast
Sir Mark Wilson 1948–1956 Gold Coast
Sir Kobina Arku Korsah 1956–1963 Gold Coast (1956 – 6 Mar 1957)

Dominion of Ghana – 1st Republic of Ghana (6 Mar 1957 – 1963)

J. Sarkodee-Addo 1964–1966 1st Republic
Edward Akufo-Addo 1966–1970 military rule (1966–1969)

2nd Republic (1969–1970)

Edmund Alexander Lanquaye Bannerman 1970 -1972 2nd Republic
Samuel Azu Crabbe 1973–1977 military rule
Fred Kwasi Apaloo 1977–1986 military rule (1977–1979)

3rd Republic (24 Sep 1979-31 Dec 1981) military rule (31 Dec 1981–1986)

E. N. P. Sowah 1986–1990 military rule
Nicholas Yaw Boafo Adade (acting) 1990–1991 military rule
Philip Edward Archer 1991–1995 military rule (1991–1993)

4th Republic (1993–1995)

Isaac Kobina Abban 1995 – 21 April 2001 4th Republic
Edward Kwame Wiredu 2001–2003 4th Republic
George Kingsley Acquah 4 July 2003 – 25 March 2007 4th Republic
Georgina Theodora Wood 15 June 2007 – 8 June 2017 4th Republic
Sophia Akuffo 19 June 2017 – 20 December 2019 4th Republic
Kwasi Anin-Yeboah 7 January 2020 – 24 May 2023 4th Republic
Gertrude Torkornoo 6 June 2023 – 4th Republic

Martyrs of the Rule of Law

[demese | demesego zia]

Ba yeti 1982 yuunɛ la puan yelekatɛ n yuum lui Gaana tiŋa wa puan. Yele wa yuum de la ba yuum ku la Gaana 'Judges la Retired Army Officer' duma.

Fu san bisa 30 June 1982 yuunɛ la puan. Sɛba ti ba yuum ku wa yu'ura de la Mr. Justice Frederick Poku Sarkodee, Mrs. Justice Cecilia Koranteng-Addow, Mr. Justice Kwadwo Agyei Agyepong la Major (Rtd) Sam Acquah. Ba yuum nyɔgɛ ba la yɛa puan gee yuum tari ba kiŋɛ Bundase Military Range n boi Accra Plains.[26] [27]Sɛba duma n yuum ku ba la nyaa yuum maasum mɛ ti ba nyɔ[28] ba gee saa n yuum wa'am na ni.[29]

[30]Yuunɛ woo, Ghana Judicial Service na'asi sɛba woo ti ba yuum ku wa mɛ.[31]

Dabeserɛ wa de la sɛla ti tara tiisi judges duma la ti ba yuum ku gee kelum tara pa'ala sɛba duma n vo la ti la nari ti ba tara la yelemiŋerɛ tuna ba yuuma saŋa woo.[32]

Selected Landmark Dec' la na'asi sɛba duma ti ba yuum ku wa la mɛ.

[demese | demesego zia]
General [1970] SCGLR 55 The Sallah Case Constitutional law, Natural justice
1980 Tuffour v. Attorney-General [1980] GLR 637 Constitutional law, Standing (law)
1992 New Patriotic Party v. Attorney-General [1992] SCGLR 35 31st December Case Constitutional law, Judicial review
1993–1994 New Patriotic Party v GBC [1993–94] 2 GLR 354
2013 Akufo-addo and Others Vrs Mahama and Another [2013] GHASC 137 2012 Election petition

Critical assessment

[demese | demesego zia]

Controversies

[demese | demesego zia]

Gaana zuodaana kɛka sɛka ti ba yi'ira ti John Dramani Mahama la yuum iŋɛ la yele bɔna September 2022 yuunɛ la puan. A yuum yeti iŋɛ puti'irɛ puan la de la tuure la 'Supreme Court' zuodaana la ti ba yi'ira ti 'Registrar' la n yuum iŋɛ se'em la. Yele la yuum de wuu nɛra n yuum tari EC kiŋɛ kootum yɛsa yɛla zo'e zo'e ti a yuuma iŋɛ ti la ka doose wars. Amaa, Supreme Court la yuum ka bo Ba sore bii a yuuma ka bo ti ti a kelese ba puti'irɛ miŋa.[33][34]

Kelum bisɛ yele-ana wa 'also see'

[demese | demesego zia]

[edit source]

  • 1982 Murders of Ghanaian Judges and Retired Army Officer
  • Judiciary of Ghana
  • List of justices of the Supreme Court of Ghana
  • Chief Justice of Ghana
  • General Legal Council
  • Ghana School of Law

Viisegɔ gɔnɔ

[demese | demesego zia]
  1. The Supreme Court.
  2. 1992 Constitution Article 125(1). "Justice emanates from the people and shall be administered in the name of the Republic by the Judiciary which shall be independent and subject only to this Constitution."
  3. The Supreme Court.
  4. Hofstedt, Matthew (2014-07). "Afterword: A brief history of Supreme Court messengers: SUPREME COURT MESSENGERS" (in en). Journal of Supreme Court History 39 (2): 259–263. DOI:10.1111/j.1540-5818.2014.12045.x.
  5. Online, Peace FM. Supreme Court Jails Atubiga And Ken Kuranchie.
  6. Ghana: Supreme Court strikes out cannabis cultivation bill (en) (2023-05-29).
  7. The Supreme Court.
  8. Tɛmpileti:Citation/core
  9. CHAPTER ELEVEN (2007-04-01).
  10. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-17
  11. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-17
  12. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-17
  13. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-17
  14. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-17
  15. Judicial Service of Ghana - LIST OF JUDGES AND MAGISTRATES AS AT 1ST JANUARY 2012 (2012-10-18).
  16. Ghana Districts - A repository of all districts in the republic of Ghana (2007-10-10).
  17. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-17
  18. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-17
  19. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-17
  20. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-17
  21. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-17
  22. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-17
  23. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-17
  24. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-17
  25. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-17
  26. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-19
  27. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-19
  28. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-19
  29. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-19
  30. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-19
  31. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-19
  32. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-19
  33. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-17
  34. "Supreme Court of Ghana", Wikipedia (in English), 2024-08-24, retrieved 2024-09-17

Viisegɔ gɔnɔ tuseto n ŋwana 'External links'

[demese | demesego zia]

[edit source]

  • Official Website of the Judicial Service of Ghana
  • Ghana Constitution
  • Parliament of Ghana Website
  • GhanaReview.com