So'ose paɛ yelezuo la

Tɔgebiŋemɔ ''proverb''

Ze'ele Wikipiidiya

Tɔgebiŋemɔ de la yelesum n ani gi'i dee ti di vuurɛ la yalegɛ dee ka ba'am niɛ bii di vɔɔrɛ la lile mɛ ti tu ni ti'isɛ paɛ dee nyaa bɔkɛ vuurɛ la n de se'ere di puan.

Yetɔgebiŋemɔ kelum dɛna la yetɔgum n ani gi'i dee tara nyɛ bu puan ti bunkureba tara tɔgera ba la zuo n sɔi ti bia san ta yeti a tɔgɛ tɔgebiŋemɔ a yetɔgum puan, see ti a yeti 'bunkureba na yeti bii makɛ yeti' pa'ala ti bu dagi kɔma yetɔgum n de bu. Bia san tɔgera la bunkɛgesi dee tɔgera yetɔgebiŋemɔ duma, na yeti, a ka bani bunkɛgesi bii a tuuri la nɛreba. Bala la zuo bia san ta yeti a tɔgɛ tɔgebiŋemɔ duma a sɔsega puan deti bunkɛgesi bɔna bini, see ti a bɔba gaafara dee nyaa tɔgera. Tɔgebiŋemɔ mɛ ka zɛ bu ma'an dee tara vɔɔrɛ. Bu' vɔɔrɛ la na ze'ele la yelesum la puan. Ŋwana pa'ale yeti,fu kan ta'am kɔ'ɔm zɛ zɛ ta tɔgera yetɔgebiŋemɔ ti bu tara vɔɔrɛ suŋa suŋa de fu san sɔsera bilam puan ti tɔgebiŋemɔ duma la miŋa kina.

Sɔlemia ayima deti a yu'urɛ dɛna Finnegan gulesɛ a gɔŋɔ 1970:390 yele yeti 'Yetɔgebiŋemɔ de la innya mɛ la yetɔgegira yuuma n tole la sa, pa'ala asaala inŋa la a puti'irɛ'

Tɔgebiŋemɔ duma basɛba n ŋwana fii

1. Saa san ku la se'em me ka ba'asum dee yilegera mɛ.

2. Winɛ n biseri asaala.

3. Beere inya ti nɛreba basera buuri.

4. Kum ka kuuri buyi.

5. Kiima nu'o ka ŋmɛregeri.

6. Ko'om ka diti tiŋa bia mui.

7. Bundɔɔ ka keli ku tadaana tiŋa.

8. Sɔa san nyɔkɛ fu, fu yinɛra n nyɔkɛ fu tisɛ.

9. Bundɔɔ ka zoti kunkura.

10. Atɔtɔ yo'ore ka kɛ'ɛrɛ.

11. Gilema ka boi da'an da'ara.

12. Nabileo ka la'ari libego.

13. Bia san ka wuna tãsega a nini beere wan nyɛ.

14. Asaala ziim ka boi diyima la a tadaana.

15. Fu san ka mina kum bisera guum.

16. Kum de la ligesa bii wibega.

17. Dinduma makɛ yeti, 'yula yula nyani beele '

18. Yaabeduma yeti, 'di ti n lerege n de zɔtɔ'.

19. Fu san bala ka zɛna kɔberɛ n ta pa'ara fu.

20. Nasa labene ka paari sıa.

21. Akampone koŋɛ paŋa dee yeti eŋa nŋɛ la lɔbera dee ka nyɛ zɛɛra/mɛɛra.

22. Mam ka diti tiŋa ya'anɛ/kiibega ka kini dee gɛlesera poore.

23. Maleŋɔ zo'e zo'e bo'ori la nyuŋere.

24. A tari nɛreba n de a tari lɔgerɔ.

25. Bulumbuko nuurɛ n ku amiŋa.

26. Bɔgeregɔ Anabi-Naba yeti, 'fu san mina fu ta'am ku naafu obi yuuma'.

27. Puti'irɛ naafu gani kua.

28. Adiŋe-te'ele nyani zua.

29. Puti'irɛ ka boi nɛra ayıla zi'an.

30. Kaɛ dapoore dee lɛbera la zagenɔren.

31. Pɔga suŋa de la balum.

32. Sɛla woo tari a daarɛ mɛ.

33. Fise-pɛɛla ka tari dia dee na-pɛɛla n tari dia.


Tɔgebiŋemɔ Sum Yɛla

1. Tɔgebiŋemɔ baseri ti tɔgum la tara la tibesum.

2. Tɔgebiŋemɔ kelum basera mɛ ti sɔsega la gi'i dee tara vɔɔrɛ.

3. Fu san mina tɔgebiŋemɔ duma, la bo'ori fu duma gilema.

4. Tɔgebiŋemɔ bo'ori la mi'ilum.

5. Tɔgebiŋemɔ suŋere mɛ ti ya suura saama sɔsega puan.

6. Tɔgebiŋemɔ kelum suŋera mɛ ti tɔgera la ka taregera beni zuo, bu ani la gi'i.


Viisegɔ lɔgerɔ

. Ababila, J. A.(2006). A sociolinguistics Analysis of Gurenɛ Proverbs. University of Education Winneba.

.Finnegan, R. (1970). Oral Literature in Africa. Oxford University Press.