Toguz korgool

Ze'ele Wikipiidiya
Toguz korgol
Subclass ofmancala Demese
Country of originKazakhstan, Kyrgyzstan, Turkey Demese
Intangible cultural heritage statusRepresentative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity Demese
Described at URLhttps://ich.unesco.org/en/RL/01597, https://ich.unesco.org/fr/RL/01597, https://ich.unesco.org/es/RL/01597 Demese

Toguz korgool (Kyrgyz: тогуз коргоол - "kuga awɛi awɛi tia") bii togyzkumalak (Kazakh: тоғыз құмалақ), de la nɛreba bayi bɛa tia de’eŋo n boi ‘mancala’ yizuo la n boi ‘Central Asia.[1]

Dɔɔ (board)[demese | demesego zia]

Ba de’eni de’eŋo wa bii tiia bɛa la dɔɔ zuo n tari bɛɛna la bogero bawɛi, ba tari la “kazna” bayi ti ba bɔna bɛɛna la tiŋasuka, ti ba tara kugesɛba ti ba dita la ita ba puan, ba boi la yima yima yese la nɛra woo la adinɛ. A pɔsega puan, bɛa bii kuga a wɛi n ni bɔna boko woo puam, dee kazna ma’a n ni ka tara bɛa, dee de’emdɛ’ɛneba la wan ɛɛra kuga 162 ti ba dikɛ pɔsɛ de’em.

De’eŋo pɔsega (Game start)[demese | demesego zia]

Ba daalɛ dɔɔ wa la buyi, pɛɛlega la sabelega. De’emdɛ’ɛna mina n zi pɛɛlega la bɔba la n ni pɔsɛ wia

Bɛa tiɛ (game play)[demese | demesego zia]

De’emdɛ’ɛna woo ni kɔ’ɔm tiira mɛ ‘altemately’. Ba ni vaɛ la book a yima bɛa dikera ayila ayila ita book woo puan. La san paɛ fu saŋa ti fu me tɛ, fu me wan vaɛ bogesɛka ti fu bɔta bɛa dikera ayila ayila ita bogero la puan dɔla fu gɔbega bɔba kaara wɛ’ɛsa fu zuɔ bɔba. Fu me wan pɔsɛ la bogesɛka ti fu vaɛ ka kuga la bii ka bɛa la dikera a yila ita book la miŋa puan wia. Dee,  ŋwana wa san pɔsera la bogesɛka biire n de ayila, fu wan dikɛ e iŋɛ bogesɛka n tagelɛ e la.

Fu me san tiira bɛa bii fu vaɛ la fu bɛa dikera ita bogero la puan ti bite bii kugere za’a daana ta lui fu tadaana la yire boko puan ti bɛa la n boi bini la san wan ta’am dikɛ pu buyi ti ba zɔna taaba, fu wan vaɛ bana ta iŋɛfu kazna la puan pa’alɛ ti fu di bɛa bana n bala. Dee a me san kelum ka dikera bɛa la ita bini ti la ta a yima la ta bɔna a tadaana yire boko ayima puan ti bɛa la dɛna batã  ma’a, b ani daale bogekana basɛ mɛ ti a de la “tuz” (Kyrgyz tiŋa duma yaarum). Gu’usum bɔna bini n de tuz la:

1.      De’emdɛ’ɛna bii tiira la ta’am biŋe la tuz a yila ma’a de’eŋo woo puan.

2.      Bogesɛka n boi fu tadaana la yire a zuɔ nu’o bɔba bogesɛka n boi ki’ileŋa la ka’am ta’am dɛna tuz.

3.      Tuz me kan ta’am biŋe tɔ taaba magesi wuu, fu san biŋe tuz boko fu tadaana yire ti a dɛna bogero la kãlɛ butã daana zuo, a me kan ta’am biŋe tuz fum yire la puan ti a ga fu bogero la puan bogero tutã daana me zuo, la ta’am iŋɛ ti bɛa ba tã ta ga bini dee a kan ta’am dɛna tuz.

Bɛa sɛba n luti tuz boko la puan la dela a daana dinɛ bii mina n sɔ tuz la dinɛ. A ta’am vaɛ e sansɛka woo ti a bɔta dikɛ a bɛa la pa’asɛ a ‘kazna’ la puan. De’eŋo w ani ta ba’asɛ la ba puan ayima san ta koŋe bɛa a yire ti a vaɛ tɛ bii kugere kugere san ka le ta bɔna a yire bogero la puan ti a wan dikɛ lɔɔsa a yila a yila ita bogero la puan.

De’eŋo la san ni ba’asɛ, kugesɛba n ni kelum bɔna bogero la puan la ni dɛna la mina bɔba ti bɛa bii kuga la bɔna la. Mina n ni di mia de la mina kuga biibɛa n ni ka zo’e gana la, ba wan vaɛ fu kugesɛba n boi fu kazna la fu tuz la puan lagum taaba kaalɛ. Dee ba za’a san tara kuga 81 bii kuga la zuni la taaba ba kaalegɔ la puan pa’alɛ tii ba ka di taaba bii ba waɛ (draw) mɛ.

Kɛleŋerɛ duma (competitions)[demese | demesego zia]

Ba wia kɛleŋerɛ de la ‘togyzkumalak/togyzkorgool’ ti ba yuum de’ɛm e 1948 yuunɛ la puan, Almaty tiŋa puan n de Kazakh Soviet Socialist Republic, ba daa tari nɔkɛ’ɛma la wa’ara duma la tib a ka de ma’a. ba la n yuum nyaa ta’asɛ tib a naɛ taaba lagum bisɛ wara duma la tib a nyaa dɛna ma’a, 1949 yuunɛ la puan.[2]

Ba wia tingɔŋɔ wa za’a mia dia de’eŋo la daa iŋɛ la tigerɛ nambua a dabeserɛ a yila daarɛ ta paara adabesa ayoopɔi daarɛ,2010 yuunɛ la puan, ba me yumm iŋɛ e la Astana n boi Kazakhstan tiŋa puan. Budaasi pisiyib la ba nuu n yuum lagum de’em de’eŋo wa, ba me yuum ze’ele bo la tinsi pia la banaasi n de ‘Antigua and Barbuda, China, Germany, Georgia, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Mongolia, Russia, Spain, Switzerland, Turkey, Turkmenistan, USA, la Uzbekistan’. Pɔgesi pia l;a banii n me yuum wa’am wa de’em de’eŋo wa, pɔgesi wa yuum ze’ele bo la tinsi pia n de: Azerbaijan, China, Czech Republic, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Mongolia, Russia, Turkey, Turkmenistan, la Uzbekistan. Tinsi sinaasi ma’a n yuum nyaŋɛ basɛ ti ba nɛreba paɛ kãlɛ la, de’emdɛ’ɛneba batã batã ze’eli pɔgesi la budaasi puan,ti tinsi wa de la Kazakhstan, Kyrgyzstan, Mongolia la Russia. Uzbekistan budaasi me yuum paɛ ba nɛreba batã la mɛ.[3] La me kelum dena la bala bo  chess, Go la checkers duma, ba me kelum tara tingɔŋɔ wa za’a a di mia de’eŋo n kalum de’emdɛ’ɛneba suure tiŋa wa za’a puan. Toguz Korgool ‘Federation’ yuum bo la Bishkek, Kyrgyz Republic tiŋa puan, 1993 yuunɛ la puan. Togyzkumalak tingɔŋɔ a di mia de’eŋo wa la yuuma ayi ayi woo puan, dee pooren bunɔ wad aa ze’ele la Pardubice, Czech Republic tiŋa puan, 2012 yuunɛ la puan. Nananewa Togyzkumalak / Toguz Korgool tiŋa tingɔŋɔ wa za’a a di mia de’eŋo de la Asel Dalieva (Pɔgesi) la Nurbek Kabiyev (Budaasi). Mina n kɔ’ɔm tiira bii ŋmɛ’ɛra gana ba za’a Asian tiŋa puan de la Jurij Nold (Germany tiŋa puan nɛra). Ba me kelum tara de’eno zo’e zo’e bɔna ba kɔrum kɔrum, so’olum la ba tinsi la puan tib a dɛ’ɛna, bɔna ‘Central Asia’ tiŋa puan. Kelum pa’asɛ, ba me kelum tara de’eno mɛ tib a dɛ’ɛna bɔna European tinsi basɛba  puan, nyaa dikɛ England (London), Germany (Schweinfurt), Switzerland (La Tour-de-Peilz), la Czech Republic (Prague la Pardubice). Toguz korgool me nyaa lagum pa’asɛ tingɔŋɔ wa za’a de’eno yu’ura puan.

De’eŋo wa nyaa de la Kyrgyzstan la Kazakhstan tiŋa duma inkemesego de’eŋo ti ba dɛ’ɛna. ba kelum pa’alɛ tii, nɛreba ni ta’am ta paɛ tusupia (10,000) dɛna sɛba n ŋmɛ’ɛri bii n tiiri ma’a dee ti nɛreba kubesepia me dɛna sɛba n zameseri ba la ma’a bɔna Kazakhstan tiŋa puan ma’a.

Viisegɔ lɔgerɔ[demese | demesego zia]

  1. Abdykadyr, kyzy N. (2023-10-15). "Place and Problems of Primary Teaching of Children in the Kyrgyz National Sports Toguz Korgool Game". Bulletin of Science and Practice 9 (10): 255–258. DOI:10.33619/2414-2948/95/27. ISSN 2414-2948.
  2. Kenzhebekova, Shyryn (2021-01-30). "Tendency Of Incidence With Nonspecific Ulcerative Colitis In Kazakhstan". Journal "Medicine" 11-12 (221-222): 8–12. DOI:10.31082/1728-452x-2020-221-222-11-12-8-12. ISSN 1728-452X.
  3. 15475.

Akshorayev, A.

Toguz Kumalak: Kodeks i Klassifizirovanje Igri. Mektep, Alma-Ata (Soviet Union) 1980.

Machatscheck, H.

Zug um Zug: Die Zauberwelt der Brettspiele. Verlag Neues Leben, Berlin (Germany / GDR) 1972, 146-147.

Machatscheck, H.

Stein um Stein: Exotik der Brettspiele. Verlag Neues Leben, Berlin (Germany / GDR) 1984, 69 & 76-84.

Pantusov, N. N.

Kirgiskaya Igra Toguz Kumalak. In: Izvestia Obshchestva Arkheoligij, Istorij, i Etnografij pri Kazanskom Universitete (Kazan, Russia) 1906; 22: 249-252.

Sharipov, C. A. & Seitshanov, A. M.

Laws of Toguz Kumalak Game. Ministry of Tourism and Sports of the Republic of Kazakhstan, Committee of Sports Affairs, Astana (Kazakhstan) 2006.

Shotayev, M.

Rules of Intellectual Game: Toguz Kumalak. Turkistan (Kazakhstan) 2005.