Walewale

Ze'ele Wikipiidiya

Walewale dela tinkãtɛ bɔna Mamprusi West municipal n boi North East Region, Gaana tinpaberɛ la puan. Mamprusi so'olum wa dela so'olum n lagum bɔna Metropolitan, Municipal la District Assembly (MMDAs) n de 261 duma la n boi Gaana puan. Di me pa'asɛ la MMDAs duma bayoobi (6) la n boi North East So'olum. West Mamprusi Municipal me lagum pa'asɛ la So'olum bumpaala n de pinaasi la anuu (45) la puan ti ba yuum welesi ba 1988 yuunɛ puan la, ti Gaana zuo daana la yuum kɛ si puan welese sige tiŋa dee nyaa yuum le ta welesi ba ti ba dɛna LI 2011-2012 yuunɛ la puan, de yuum nyaa basɛ ti walewale dɛna si tinkãtɛ.[demese | demesego zia]

Location(bɔŋa zi'an)[demese | demesego zia]

.[demese | demesego zia]

Municipality wa bɔŋa puan, di yaleŋa (longitude) de la 0.35'W ta paara 1.45'W dee ti di woko (latitude) iŋa me dɛna 9.55'N ta paara 10.35'N. Tiŋa wa kua zi'an za'a dela 2,596sq km. Tiŋa wa bo la East Mamprusi municipal la Gushegu municipal n boi di saazuo (east) bɔba, North Gonja District, Savelugu municipal la Kumbungu District n boi South bɔba, Builsa North District, Kassena Nankana municipal la Bolgatanga (Upper East Region) n me boi di north la west bɔba, Mamprusi moagduri District. Walewale tiŋa wa kɔ'ɔm bɔna la Bolga paledɔɔ la wɛ'ɛsa Tamale gu'usum zisɛka n ŋmɛregeri wɛ'ɛsa Nalerigu la, tinsɛka n de tinkãtɛ bo North East so'olum paalega wa ti ba nan welege wa.[demese | demesego zia]

Population (Nɛreba kãlɛ)[demese | demesego zia]

Nɛreba la kãlɛ n zuni se'em doose 2021 nɛreba la yɛa kaalegɔ la puan de la nɛreba 175,755 ti budaasi dɛna 85,712 dee ti pɔgesi me kãlɛ dɛna 90,043[1][2]. Mamprusi duma n zi'ire tiŋa wa puan wia. Tɔgesebo ti ba nɛreba zo'e zo'e tɔgera tiŋa wa puan dela Mampruli, nyaa tagela Kassim, Gurenɛ la Moshie.

Religion (Pu'usegɔ yɛla)[demese | demesego zia]

Tiŋa wa duma zo'e zo'e doli la maalam yire pu'usegɔ a(gbekpa'areba) , dee nananewa ti ba nyaa kɔ'ɔm mɛta faari yire pu'usegɔ deto la zo'e zo'e tiŋa miŋa puan. Ba yuum mɛ Walewale maalam yire pu'usegɔ deo la 1961 yuunɛ la puan, sansɛka ti ba yuum mɛta Mud-and sticks (tɔnɔ la dibesi) Pu'usegɔ deto la ti nɛreba zo'e zo'e yi'ira di ti a Moorish tower la[3].

Economy (ligeri yɛla)[demese | demesego zia]

Walewale tiŋa duma tari la(ligeri biŋere deto (bank) tunaasi ti si bɔna tiŋa la puan; Ghana Commercial bank, Agricultural Development bank, Bangmarigu Community bank la GN Bank mina n nan ka le tuna la. Tiŋa wa tari saama gã'aregɔ zi'an (hotels) la bumpia ti ba kɔ'ɔm yaga ba nama zuo dee me kelum tara saama gã'aregɔ zi'an sɛka ti ba wi'ira ti ŋmarebɛa banuu (five Star hotel) la siyi ti ba bɔna paledɔsɛka n we'esi Bɔlega la n de Upper East So'olum la nuuren. Ba me kelum tara matɔka kaam nyua zi'an (Fuel filling Station) la la bayoopɔi dee ti ba yu'ura dɛna, Total fuel station, Nasona Fuel Station, Zen Fuel station, Goil Fuel station, Gabs Filling Station la Petrosol. Tiŋa wa me kelum tara gas station ti si bɔna Nalerigu palɛ nuuren.

Walewale tari la lahabaarɛ bu'a yɛa bayi (2 radio stations), Eagle FM, ti a tuulesum dɛna 94.1(MHz) la Wale FM, ti a tuulesum me dɛna 106.9(MHz), ba tɔgeri la solemiine la Mampruli lahabaarɛ yɛa la puan. Ba me ta'am ni ta

a makɛ saŋa tɔgera farefarɛ lu ti buuri tɔgum la basɛba. Tiŋa wa kelum dɛna la so'olum se'ere n ka n lagum po nyɛ suŋerɛ zo'e zo'e dɔla Ministry's artificial pitches nu'usen. Ŋwana wa basɛ ti tiŋa wa duma ta'am to'e de'esɛka buuri ti ba so'olum la duma bɔta ti ba de'em.

Climate[demese | demesego zia]

Ko'oro Nambua puan[demese | demesego zia]

Walewale Gaana tiŋa puan, Ko'oro ŋmarega la puan ni tara tuulegɔ mɛ. Ti tuulega wa ni bɔna la 19.6°C (67.3°F) ta para 36.5°C (97.7°F). Tuulega kaŋekaŋi Ko'oro ŋmarega wa puan la Sapoolegɔ ŋmarega la puan ni kɔ'ɔm dɛna la buyila, 36.5°C (97.7°F) dee ti la kelum kɔ'ɔm ŋwɔna bala.

Gunfuko Nambua puan[demese | demesego zia]

Ŋmarekana n de kusebego ŋmarega za'a daana Walewale tiŋa puan. Ŋmarekana me kelum dɛna la wuntɛɛŋa ŋmarega, tuulega wa ni dɛna la 22.3°C (72.1°F) ta para 39.2°C (102.6°F).

Kilenkiiŋa Nambua puan[demese | demesego zia]

Kilenkiiŋa ŋmarega wa puan ni kɔ'ɔm dɛna wuntɛɛŋa la miŋa puan paɛ pɔsega, wuntɛɛŋa wa ni kɔ'ɔm nyi'ɛ la 41°C (105.8°F) ta paɛ 25.9°C (78.6°F). March ŋmarega Walewale tiŋa puan walum (humidity) ni dɛna la 23%.

Dawalega Nambua puan[demese | demesego zia]

Dawalega ŋmarega wa kɔ'ɔm ana me wuu Kilenkiiŋa ŋmarega la wuntɛɛŋa n ani se'em la. Wuntɛɛŋa la nyiire puan ni dɛna la 28.5°C(83.3°F) ta paɛ 41°C (105.8°F). Ŋmaresi siyi wa n ni kɔ'ɔm dɛna wuntɛɛŋa paa ŋmaresi nyiira paara 41°C (105.8°F). Dee Dawalega ŋmarega puan, walum (humidity)  la me ni dɛna la 33%.

Imma'asum yɛla (Health)[demese | demesego zia]

Walewale duma ta'am ŋmɛ nyu'ɔ ti ba tari la imma'asum yire ti a tari bã'aduma 100 gã'aregɔ zi'an ti ba wi'ira e tii, Walewale Municipal Hospital la, ba me tari bã'aduma matɔka (ambulance) la batã ti ba tari bɔna imma'asum yire la tuna. Tiŋa wa me kelum tara imma'asum yɛa bayi pa'asɛ ba imma'asum yikatɛ la puan mɛ, ti ba yu'ura dɛna Our Lady of Roccio clinic la Mandela healthcare center. Tiŋa wa n kelum dɛna ba tiŋasuka nyuuŋa bɔ'ɔra nasaatibɔ'ɔra la n de Zipline drones la. Ti Zipline medical drone center n nan de zi'an n tari nasaatiim ɛɛra bɔ'ɔra tumam Gaana saazuon duma so'olum tunuu la[4].

Viisegɔ lɔgerɔ[demese | demesego zia]

  1. Archive copy.
  2. https://www.graphic.com.gh/news/general-news/ghana-news-man-arrested-for-kidnapping-5-year-old-girl-at-walewale.html
  3. https://en.wikipedia.org/wiki/Walewale#cite_note-3
  4. https://www.weather-atlas.com/en/ghana/walewale-climate