Water security

Water security

Subclass of	security
Facet of	water resource

Water Security-Ko'om gu'a Tinsɛkaduma n tari ko'om gu'a suŋa suŋa basɛ ti ko'om la tara sugere zo'e zo'e bɔ'ͻra asaala la dusi la sɛla bɔŋa zi'an (ecosystems)? gee kelum sugera daamseko n paare ko'om la. Daaŋɔ wa lagum dena la ko'om n ba zota, ko'om n ba' pɔ'ɛ(ko'om n tari nɔŋɔ) bii ko'om la n ani suŋa(ko'om n sa'am).

Le pa'asɛ ko'om wa gu'a da la; " ko'om n zo'e gee ana suŋa tara imma'asum ti nɛra bota, vomyu'ɔ la dugebo, ŋwana wa iti do la ko'om daaŋɔ yɛla puan. Ti fu ta'am paɛ peeri tuuma(Ko'om, suŋa la igɔŋɔ suŋa yɛla) de la yele diyima ti fu wa ta'am dikɛ gu'ura ko'om. Tuntunima welegɔ basɛba tari ko'om gu'a wa do la ko'om bu'a ma'a puan. Sɛba n dikerɛ puti'ira la sɛba n bisere ko'om yɛla, bisere la sosere ti ba wan dikɛ ta'am maale diisi (economic), tiŋa(environmental) la nɛreba la puti'ira yɛla(social requity concerns) ŋwana wa ta'am suŋɛ ti dia yɛla zomsaazuo gee basɛ ti nɛreba la tara putisuma gee sugera ti ko'om daaŋɔ yɛla sigera tiŋa. Sɔsega bii sɔsi boi, kusereba paga boi la tuka tuka la yelesi'a ti ba nam nyɛ la. Puti'iraduma la bise ti ko'om gu'a yɛla boi la yima yima tigera sɛba n boi tiŋa la puan gee sansɛka ti tinteere to'ora puti'ira la puan. Yɛla atã pa'alɛ ti la tɔi ya bii la de la naana bɔ'ɔra tiŋa ti ba ta'am zala: kusebegɔ tiŋa, la dia yɛla tiŋa n la teere n bee wan wa'am tiŋa la puan(de na tinteere yɛla. Sɛba n dikerɛ puti'ira la sɛba bisere ko'om yɛla n bisere ko'om gu'a daaŋɔ yɛla wa do la sadɔtɔ tuka tuka: zi'ita yizuo la za'a ta paɛ tinbibisi la, tiŋa puan, tiŋa la kinkilesi la tiŋa la za'a waabe. Ko'om gu'a san ka bona de la ko'om gu'a ka boi. Ko'om gu'a san ka bona de la daaŋɔ paara tiŋa bii tari la dabeem bɔ'ɔra tiŋa la. Yelesi'a n kɔ'ɔm ba'ɛ basɛ ti ko'om gu'a ka bona lagum dena la ko'om ka boi (water scarcity), ko'om sa'aŋɔ(water pollution, basɛ ti ko'om la suŋa segera la tiŋa yesera la tinteere yɛla puan, nɔŋɔ (poverty), kotɔ bii ko'om n boi zisesi n tari daaŋɔ, yelesi'a n kɔ dena sa'aŋɔ yɛla bona (natural distasters). Saŋa teere (climate change) daani ko'om gu'a mɛ zo'e zo'e. Sanirɛ teere yɛla, la sasɛka n niire fii fii la, tari la daankãtɛ paara kosebo n boi la. Ko'om n ani suŋa bii kosumo n kɔ sa'am doose la kodimo puan, yese la, kusebekãra sa'ani la yɛla zo'e zo'e, yele yele wuu Global South tiŋa puan, n kɔ'ɔm ka yagesa sa'aŋɔ yele ana wa san ita. Sɔa yima yima boi fu wan ta'am dikɛ bise ko'om n tã gu'ura. Science la engineering sore wan ta'am basɛ ti ko'om bu'a bii ko'om tuuma ana ŋwana suŋa suŋa. Ligere la diisi yɛla magese wuu faare yɛla wan ta'am basɛ ti sore gã'arɛ ti ba paara naseduma. Za'a daana? Bisereba bii maalema (management) la political yɛla, magese wuu teere yɛla, mɛ wan ta'am basɛ ti ko'om gu'a yɛla tole nɛŋa mɛ. Ba tuni ti ba ta'am bɔ'ɔra tuntuni paga la yɛla, kosumo maalegɔ wan tole nɛŋa. Ba bisere la kosumo yɛla ti la tola nɛŋa. Ba wan basɛ ti saŋa teere yɛla maam nyɛ maalegɔ, tiŋa suŋa tuuma yɛla de la nimmu'ure. Yele ana wan ta'am suŋɛ ti nɛŋa tolega bona gee ti nɔŋɔ yɛla me wan tole nɛŋa. Yeledina wa dagi yeleyine ma'a ti fu wan dikɛ baŋɛ ko'om gu'a yɛla. Ko'om gu'a yɛla boi la suge noore bo ti: yele ana wa ze'ele bo la bɔkerɛ n la metrics n zi'iti lɔgerɔ puan na. Gee yele sere n kɔ'ɔm ba'ɛ pakɛ de la yizuo za'a waabe gee amaan pooren ti ba za'a waabe daa kiŋɛ kosumo yɛla puan bii lɛgeseto ti ba wan tara gu'urako'om la.