Bongo

Ze'ele Wikipiidiya

History[demese | demesego zia]

Bongo pa'asi la pia la banuu [15] districts duma n boi Bɔlega so'olum puan (Upper East region). Gaana gɔmɛti yuum yo'ɛ so'olum wa (district assembly) la 1988 dɔla la Gaana wa'ara la ti ba wi'ira ti'Legislative Instrument' (L.I.) 1446. Booŋo tiŋa wa boi la Upper East region tiŋa suka ti a tinkatɛ 'capital town' dɛna Bongo.

Bongo Namoo[demese | demesego zia]

Bongo-Namoo dela timpika n boi Bongo[1] so'olum puan. Namoo ka zaɛ la Yelewɔɔŋɔ. Yelewɔɔŋɔ dela timbila ayima n boi Burkina Faso puan. Namuusi n tuni sɛla dela kua, leebego, dee kelum ugera dusi pa'asera. Namoo dela tinsɛka n yo'e n sɔi n miŋa sukuu katɛ ti ba wi'ira tii univeɛrsiti la. Sukuu katɛ wa yu'urɛ de la 'Regentropfen College of Applied Science'. Dee ti ba ŋmaɛ gi'i tii RecAs la. Namoo de la tiŋa n tarı ligeri zo'e zo'e bɔ'ɔra Booŋo so'olum yele yele wuu yelewɔɔŋɔ da'a daarɛ. Sɛla n sɔi la, da'a daare woo lɔa tari la lɔgerɔ zɛ'ɛta Gaana yakera Burkina tiŋa la puan ta kɔɔsa.[2]

Namoo tari la Sukuu duma zo'e zo'e, ba kelum tara asibetin mɛ pa'asɛ.

Azambene Pɔsega Daarɛ[demese | demesego zia]

Azambene kɔ'ɔm ka tara saŋa bii kibesi la burenya la. Azambene diti kaara mɛ. Yuunɛ woo la ka saŋa ti a dita. Azambene de la Boosi yaabeduma kibesi bɔ'ɔra Boosi ti ba dita tɛra ba yaabeduma la ba sɔ yaabeduma n yuum iŋɛ se'em dee nyaa sɔna bii bɔna Booŋo so'olum la puan.

Booŋo[3] de la so'olum n boi Upper East region, Gaana ti ba dɔgɛ e 1988 doosi la Gaana wara gɔŋɔ (Legalislative Instrument) 1446. Booŋo wia naba de la naba Asigikulega. Tuusum basɛ ti tu baŋɛ yeti, Boosi tuusum ze'ele la Zamfara n boi Northern Nigeria lem kulega ti ba wi'ira ti 'Lake Chad' bɔberɛ. Boosi la ze'ele la 'Mole Dagbani' wa'am Booŋo na. Boosi la n de Naditiba dee duura la Nayire n de nakatɛ bɔna Mampurugu' dita na'am lɛmena Booŋo la na. Boosi winɛ pu'usegɔ. Wimpu'ugɔ buta la za'a bo booŋo mɛ.

Azambeene[demese | demesego zia]

Azambeene dela de'emkatɛ ti Booŋo duma dita yuune woo ti ba tiisira ba zɛbɛ yaŋɛ ba dinduma yuuma n tole la.

Sukuru duma n Bo Booŋo so'olum[demese | demesego zia]

Booŋo so'olum n de wia daana n boi Bɔlega so'olum puan 'Upper East Region' n tari n sɔi n miŋa yunivɛsiti. Yunivɛsiti la boi la Kansoe tiŋa puan. Sukuu la yu'ure de la 'Regentropfen College of Applied Sciences-ReCas'. Faara Moses Asaah Awinonya n tari Sukuu la wa'am na ti la suŋɛ a buuri la sɛba za'an n boi Gaana tiŋa wa puan.

Kua La Tuuma[demese | demesego zia]

Booŋo duma zo'e la kaariba gee kelum ugra dusi deti ba wi'ira ti gu'ulegɔ la. Di sɛbo ti ba kɔɔra la de la kamaana, mui, naara, zɛa, kemɔlega, sukaam, nazu'usi, nanugela, la dia buuri buuri zuo zuo. Booŋo pɔgese zoe zoe me wɔgere la tɛ'ɛse la zuvagese kɔɔsera.

Dunsesi ti ba ugra de la boosi, piisi, nii, bunsi, kurekuri, nuusi la ki'inila dusi buuri buuri

Population[demese | demesego zia]

Bagekaaberiba zo'e zuna la 53.4%, Faara yiduma me zuna 38.2%, deti Maalam yire duma me zuna 8.4%. Nɛresɛba n tabelɛ di na'am booŋo puan n ŋwana la ba na'am yuuma.[4]

Naduma[demese | demesego zia]

  1. Naba Asigikulega-
  2. Naba Na'am salibega na maalɛ tiŋa (Naba Asalibega) 1907-1955
  3. Naba Na'am kolinkoka (Naba Akalinkoka) 1956-1967
  4. Naba Na'am sapeliga na maalɛ dia (Naba Asapeliga) 1968-1990
  5. Naba Na'am tandagerɛ ŋwɔregɛ kugire (Naba Aŋwɔri kuga) 1991-1991
  6. Naba Na'am Mozɛbega lebege kanɛ (Naba Amozɛbega) 1992-2006
  7. Naba Na'am bilia belum kiima lemeyaarum ( Naba Alemeyaarum) 2006 to date. Dɔla tuusu puan, kana mina n bo wa n de kana mina n d kana yuɛ paɛ, ze'ele Naba Asapeliga tari wa paɛ Naba Alemeyaarum. A kana yu'urɛ dela 'gunsuŋa kan mɔgɛ kurigo'.

Viisɔgɔ Lɔgɛrɔ[demese | demesego zia]

  1. http://mofa.gov.gh/site/directorates/district-directorates/upper-east-region/260-bongo
  2. https://www.researchgate.net/figure/Map-of-Benin-showing-the-study-area-of-Atacora-northwest-Benin_fig2_260597507
  3. https://www.ircwash.org/blog/bongo-works-partners-resolve-fluoride-legacy
  4. https://ghanaelections.peacefmonline.com/pages/2020/uppereast/bongo/